De Vita Solitaria

di Francesco Petrarca

 

 

 

LIBER PRIMUS

 

 

Credo ego generosum animum, preter Deum ubi finis est noster, preter seipsum et archanas curas suas, aut preter aliquem multa similitudine sibi coniunctum animum, nusquam acquiescere; etsi enim voluptas tenacissimo visco illita et blandis ac dulcibus plena sit laqueis, fortes tamen circa terram alas detinere diutius non potest. Atqui sive Deum, sive nos ipsos et honesta studia, quibus utrunque consequimur, sive conformem nobis querimus animum, a turbis hominum urbiumque turbinibus quam longissime recedendum est. Id sic esse ut dico, illi ipsi etiam forte non negent qui concursu populi mulcentur ac murmure, si modo ita obruti depressique falsis opinionibus non sunt, quin interdum ad seipsos redeant seque ad excelsam veri semitam vel reptando convertant. Quod utinam non tam multis accideret, et ut agri multarumque rerum vilium sic saltem excolendi animi mortalibus cura foret. Ut enim pinguis ager sentibus, sic humanus animus abundat erroribus, quibus nisi diligenter evulsi erunt, nisi uterque iugi studio ac labore purgabitur, utriusque similiter in ipso flore fructus extinguitur. Sed nos canimus surdis. De his ergo alii ut libet, quanquam facile consensuros vero eruditorum animos atque ora confidam. Quodsi omnes negent, tu michi saltem non negabis (nempe qui negantem primus argueres); sic eveniet ut et tu in verbis meis tuam sententiam agnoscas, et ego supremam metam cuiuslibet eloquentis attigisse videar, auditoris animum movisse quo volui, idque nullo negotio.

Tunc enim suadenti magnus est labor, quando in suam sententiam trahere nititur animum reluctantem; contra, quid difficile habet oratio in illius aures ventura qui, quod audit secum conferens, non exempli imaginem, non autoritatis pondus, non rationis aculeum, ut credat, nichil denique nisi suiipsius testimonium querit, et tacitus dicit: « ita est »?

Scio quidem sanctos quosdam viros multa hinc scripsisse. Nominatim vero magnus ille Basilius librum parvum de solitarie vite laudibus inscripsit, de quo preter titulum nichil teneo, et quod illum in quibusdam vetustissimis codicibus sic interdum Petri Damiani opusculis intersertum vidi, ut dubium me fecerit an Basilii esset an Petri. In hoc autem tractatu magna ex parte solius experientie ducatum habui, nec alium ducem querens nec oblatum admissurus, liberiore quidem gressu quanquam fortassis incautius sequor animum meum quam aliena vestigia. Plura ergo audies ab his qui vel plura sunt experti, vel ab expertis acceperunt. A me nunc audies quod occurrit ex tempore.

Neque enim magno studio incubui, neque id necesse ratus sum aut defuturam veritus materiam, de re uberrima scribenti, quod ad superficiem saltem eius attinet sepe michi hactenus agitata, multimode familiariterque notissima. Non excussi libros igitur neque magnopere stilum compsi, sciens me illum alloqui cui vel impexus placeo; sed sententiis veris atque comunibus et sermone domestico contentus, partim e medio vite huius, partim ex alterius recenti memoria, que legis elicui. Quorum te ante alios testem voco, non dissimulans inter multa, quibus valde me volentem cogis ut te diligam, illud esse non ultimum, quod amore solitudinis et huic coniuncto libertatis studio vicinam tibi nunc et prope contiguam romanam quam vocant curiam fugis, ubi non mediocrem forte hodie sortireris gradum, si quantum solitudo tibi semper angelica, tantum tumultus ille tartareus placuisset.

Visus autem sum michi facillime felicitatem solitudinis ostensurus, si simul frequentie dolores miseriasque monstravero, percurrens actus hominum quos vel hec vita pacificos atque tranquillos, vel illa turbidos atque solicitos et anhelantes habet. Unum enim est his omnibus fundamentum: hanc vitam leto otio, illam tristi negotio incumbere. Quod siquando forte convulsum casus aliquis aut nature fortuneque vis ostenderit, quamvis id perrarum et velut inter portenta numerandum sit, tamen, si accidat, mutare sententiam non pudebit et iocundam otiosamque frequentiam solitudini meste ac solicite preferre non metuam. Neque enim solitudinis solum nomen, sed que in solitudine bona sunt laudo. Nec me tam vacui recessus et silentium delectant, quam que in his habitant otium et libertas: neque adeo inhumanus sum ut homines oderim, quos edicto celesti diligere iubeor ut me ipsum, sed peccata hominum, et in primis mea, atque in populis habitantes curas et solicitudines mestas odi.

De quibus omnibus, ni fallor, significantius agetur, si non quicquid ad hanc aut ad illam partem dici posse videbitur seorsum explicuero, sed utrunque miscuero, nunc hoc nunc illud attingens, ut vicissim huc illuc flectatur animus et alterno velut oculorum flexu ad levam dextramque respiciens, facile iudicet quid inter res diversissimas iuxta se positas intersit. Consulto autem amariora premisi, quo dulciora subnecterem et suavior gustus extremus ubinam desinendum esset ipsum animum admoneret. Sed quid opus est multis? Agamus ipsam rem, et quod promittimus persolvamus: duos homines contrariis moribus, quos tibi describam, ante tue mentis oculos pone et quod in illis vides in cuntis existima.

 

II. Surgit occupatus infelix habitator urbium nocte media, somno vel suis curis vel clientium vocibus interrupto; sepe etiam lucis metu, sepe nocturnis visis exterritus. Mox infelici scamno corpus applicat, animum mendaciis: in illis est totus, seu ille mercibus precium facere, seu sotium, seu pupillum fallere, seu vicini coniugem pudicitia armatam expugnare blanditiis, seu litigio iniusto iustitie velum fando pretendere, seu denique publici privatique aliquid corrumpere meditatur. Nunc ira preceps, nunc ardens desiderio, nunc desperatione gelatus: ita pessimus artifex ante lucem diurni telam negotii orditur, qua se se atque alios involvat.

Surgit solitarius atque otiosus, felix, modica quiete recreatus, somnoque brevi non fracto sed expleto, et interdum pernoctantis philomene cantibus experrectus, thoroque vixdum leniter excussus, pulsisque torporibus quietis horis psallere incipiens, ianitorem labiorum suorum ut egressuris inde matutinis laudibus aperiat devotus exposcit, et cordis sui dominum in adiutorium suum vocat, nichilque iam viribus suis fidens et imminentium conscius metuensque discriminum ut festinet obsecrat: nullis texendis fraudibus intentus, sed Dei gloriam et sanctorum laudes non in dies tantum, sed in horas, et indefesso lingue famulatu et pio mentis obsequio repetens, nequando forsitan ingrato animo divinorum munerum memoria evanescat.

Et sepe interea (mirum dictu) securi timoris ac trepide spei plenus memorque preteriti ac futuri providens, leto dolore et felicibus lacrimis abundat. Quem statum nulla voluptas occupatorum, nulle unquam urbane delitie, nulli regnorum fastus equaverint. Inde suspiciens celum ac stellas, et illic habitantem Dominum Deum suum tota mente suspirans, et patriam cogitans, de exilii sui loco, protinus ad honeste cuiuspiam iocundeque lectionis studium convertitur: atque ita cibis pastus amenissimis, multa cum pace animi venture lucis initium prestolatur.

Diversis votis expectata lux adest. Ille hostibus amicis limen obsessum habet, salutatur, poscitur, attrahitur, truditur, arguitur, laceratur. Huic vacuum limen et libertas in limine manendi scilicet eundique quocunque fert animus. Vadit ille mestus in forum, plenus querelarum plenusque negotiorum, et imminentis diei primordium alitibus auspicatur. Vadit iste alacer in vicinam silvam, plenus otii plenusque silentii, et cum gaudio faustum limen serene lucis ingreditur. Ille, ut ad potentium superba palatia sive ad formidata iudicum subsellia ventum est, veris falsa permiscens, aut iustitiam premit insontis, aut nocentis rei pascit audaciam, aut prorsus aliquid vel in proprium dedecus vel in alienam perniciem molitur, mordente animum conscientia, sepe metu etiam verba rumpente; et sepe vera pro mendaciis, verbera pro verbis referens, plenusque ruboris aut palloris, seque vicissim increpitans, quod non potius deserti famem quam diserti famam concupierit, et arator quam orator esse maluerit, raptim infecto negotio domum redit, et turpibus latebris, non magis hostium quam clientium suorum se furatur aspectibus.

Iste ubi primum floreum sedile salubremque nactus collem constitit, iubare iam solis exorto, in diurnas Dei laudes pio letus ore prorumpens (eoque suavius si devotis forte suspiriis lene murmur proni gurgitis aut dulces avium concinnant querele), innocentiam in primis, lingue frenum litis nescium, visus tegmen vanitatibus obiectum, puritatem cordis, vecordie absentiam et domitricem carnis abstinentiam deprecatur. Nec multo post, tertiis in laudibus, tertiam in Trinitate personam veneratur, et Sancti Spiritus poscit adventum, linguam quoque et mentem confessione personantem salutifera, et caritatem celico igne flammantem ac proximos accensuram. Que si devote postulat iam habet, multum hoc mentis ardore quam quolibet auri seu gemmarum splendore felicior. Inde autem pedetentim sua relegens vestigia, scandente iam in altum et qui mane novum illustraverat meridiem accendente solis radio, nil potius quam extingui flammas litium, quas certatim flatu et fomentis alter suscitat, et quo ille cupide peruritur, hic omnem malarum cupidinum calorem noxium auferri flagitat. Denique quod unum poeta satyricus sine periculo posci docet, in corpore sano mentem sanam orat. Quis horum, oro, hactenus horas suas expendit honestius?

Venit prandii tempus. Ille sub ingenti et ruinam minitante aula componitur pulvinaribus obrutus sepultusque. Reboant variis tecta clamoribus; circumstant canes aulici muresque domestici, certatim adulatorum circumfusa acies obsequitur et corrasorum turba familiarium confuso strepitu mensam instruit. Verritur putre solum et fedo pulvere cunta complentur, volat atriis argentum auro infectum et pocula cavis gemmis expressa, scamnum serico vestitur, ostro paries, terra tapetibus, dum servorum nuda interim cohors tremit. Instructa acie datur tandem lituo signum pugne. Coquine duces aule ducibus concurrunt, ingens fragor exoritur, convehuntur terra marique conquisite epule et vina priscis calcata consulibus. Ardent rutilo in auro nostre graieque vindemie, uno in scipho Gnosos et Meroe, Vesevus, Falernusque miscentur, Surrentinique colles et Calabri. Nec satis est, nisi Bachus Ausonius, vel Hibleo melle vel Eoe suco medicatus harundinis, baccisque nigrantibus odoratus, naturam arte mutaverit. Parte alia par diversi generis pompa conspicitur: fere horribiles, pisces incogniti, volucres inaudite, pulvere precioso oblite et oblite veteris patrie, quedam voce testantes originem, nomenque iam solum de phaside retinentes. Fumant ipsis edentibus stupenda fercula et omne cocorum passa ludibrium, que siquis valde licet esuriens cernat quam fede quantoque sint coagulata lenocinio, solo spectaculo satur abscedat. Ita mixta videbit invicemque certantia nostra exteris, marina terrestribus, nigra candidis, acria dulcibus, hirsuta pennatis, mansueta ferocibus et, quasi ovidianum chaos illud antiquum renovatum atque in angustias sit coactum, non solum corpore in uno, sed in una paropside,

frigida pugnabunt calidis, humentia siccis,

mollia cum duris, sine pondere habentia pondus.

Sub hac tanta colluvie diversarum simul et adversarum rerum, sub tot croceis atque atris liventibusque pulmentis, suspectum non immerito venenum sedulus pregustator explorat. Quin et adversus cecas insidias aliud remedii genus inventum est: inter vina dapesque livida serpentum cornua prominent, aureis insita solerter arbusculis, et quasi voluptaria ex arte contra mortem miseri, mira res, ipsa mors excubat. Ille autem sedet obducta fronte, gravibus oculis, supercilio umbroso, rugosa nare genisque pallentibus, egre viscosa labra disglutinans, vix caput attollens, fulgoribusque et odoribus attonitus. Ubi sit nescit, vespertina tumens crapula, et matutini negotii confusus eventu, futurisque in fallaciis intentus - quo se vertat, aut quid agat? - sudat, olet, ructat, oscitat, singula morsitans, universa fastidiens.

Iste vero vel paucis vel uno vel nullo famulo contentus, hesterno sobrius vegetusque ieiunio, modesto sub lare mundam mensam nulla re magis quam sua presentia exornat, pro tumultu requiem, pro strepitu silentium habet, pro multitudine seipsum; ipse sibi comes, ipse sibi fabulator ac conviva est, nec metuit solus esse, dum secum est. Pro auleis nudus paries ex agresti cemento, pro solio eburneo quercus est sibi, vel fagus pura, vel abies; celum spectare non aurum, terram amat calcare non purpuram, fidicen gratus et assidenti consurgentique dulcissimus cantus est benedictio et gratiarum actio. Vilicus, si res poscat, pincerna, cocus et verna est; quicquid is apposuit, hic equanimitate et modestia preciosum facit. Cibum omnem peregrinis silvis aut litoribus advectum, omnem potum Ligurum atque Picentium collibus expressum dicas; ea frons est, isque animus utentis, sic in Deum inque homines gratus, sic comunibus inemptisque letus dapibus, non tantum, ut Maroneus ille seniculus regum opes equat animo sed transcendit. Nulli penitus invidet, nullum odit; sorte contentus sua et fortune iniuriis inaccessus, nichil metuit, nichil cupit; scit non spargi venena fictilibus, scit vite hominum pauca sufficere, et summas verasque divitias nil optare, summum imperium nil timere; letum agit atque tranquillum evum, placidas noctes, otiosos dies et secura convivia; it liber, sedet intrepidus, nullas struit aut cavet insidias, scit se amari et non sua. Scit mortem suam nulli utilem, nulli damnosam vitam, neque multum interesse arbitratur quam diu, sed quam bene vivat, nec ubi aut quando moriatur magni extimat, sed qualiter: in id unum summo studio intentus, ut bene actam vite fabulam pulcro fine concludat.

Labitur sensim dies et fugiunt hore, ac iam prandio finis est. Turbant illum familiaris exercitus, hostesque collaterales et ruina mensarum, et hominum vasorumque collisio; et ebriorum iocis tecta mugiunt, et querimoniis famescentum. Habet enim non ultimum hoc malum mensa divitum, iniquissima est: itaque hic fames, hic nausea, temperies nusquam. Aule quidem insuavis odor, inamenus color, iter incertum, solum omne salsamentis effusis late olidum cruentumque idem et vino lubricum, et fumo nubilum, et spumis horridum, et aspergine tepidum, et adipe tabidum, et ossibus albicans, et sanguine rutilum: denique, ut verbo utar Ambrosii, non coquinam sed carnificinam dicas. Et licet, ut maioribus placet, a parando prandium, quasi parandium, dictum sit, quod bellatores ad prelium paret, non parari tamen aliquid, sed fieri, vereque prelium ibi gestum putes esse, non prandium. Ita dux saucius ac tremens, ita mero percussi omnes nutantesque abeunt; mensa pro acie fuerit, pro blando et fallaci hoste voluptas, cubilia pro sepulchris, conscientia pro inferno.

At huic nostro diversa omnia, angelorum aula conviviis quam hominum aptior, odor colorque optimus, index morum testisque modestie, mensa pacifica luxus ac tumultus nescia, gule domitrix, expers immunditie. Ubi gaudia inhabitent, unde voluptas feda exulet, ubi sit regina sobrietas, cubile castum et quietum conscientia paradisus. Surgit ille igitur vel ebrius, vel indignans; iste tranquillus et sobrius. Ille de morbo dubius ac pavens; iste frugalitatis sibi conscius, omniumque quibus humanum corpus subiacet securus. Ille vel irascitur vel ludit, hic utrunque declinans Deo gratias agit. Tota dehinc illi dies inter luxuriam somnumque et curas anxias et dura negotia dilabitur; huic inter laudes Dei et liberalia studia et novarum inventionem rerum ac veterum memoriam, et necessariam quietem et honesta solatia nichil aut modicum perit.

Iam celi medium sol tenet quando ille estuat, angitur, accelerat, omnia fallaciarum machinamenta congeminat, nequid ei per segnitiem illa luce depereat, neve ullus torpor mali consilii fecundam animam optatis frustretur effectibus, ut latentes doli ante crepusculum erumpant. Est enim hoc fere malis conatibus adiunctum, ut precipites etiam sint. Iniqua mens impatiens est more et, quicquid optaverit, differri vel momento temporis egre fert; neque soli avaritie convenit illud satyricum:

dives qui fieri vult,

et cito vult fieri.

Habet hoc comune cupiditas indivisumque cum sororibus suis ira et libidine que, patre conceptuque tartareo edite, confusionem et precipitium et horrorem et naturam proprie originis non dediscunt. He sunt enim Furie, quas non immerito Acherontis ac Noctis filias poete dixerunt, quod ignorantie tenebras penitentieque materiam secum ferant. Et he quidem inferni, unde ortas perhibent, nec non et civitatum incole occupatorumque pedisseque stimulis semper ardentibus cecum atque transversum animum exagitant, ut quod pessimum instituit primum expleat, nequid forte cuntando resipiscentie saneque mentis obrepat. Nulli equidem vitio frenum placet, et ut honestati gravitas atque maturitas, sic consiliis inhonestis inconsulta semper amica celeritas.

Contra autem hic noster nil prepropere, sed fugientis temporis cursum videns et cupiens illic esse ubi sine fluxu temporum ac sine metu mortis degitur, iterum versus in preces, non unius tantum lucis, sed totius evi claram vesperam et nunquam occidentis vite gloriam - eamque non suo merito, sed sacre Cristi mortis - poscit in premium, sciens plus esse quam quod homini debeatur, nisi temporalis illa mors peccatum non habentis tante esset efficacie ut de natura mortalibus peccatoque iam mortuis facere posset eternos. Nec ita multo post labentem celo diem seque simul collabentem humi cogitans, tetramque caliginem illabentem terris previdens, superni luminis poscit auxilium. Et seu ne mens suorum criminum pressa ponderibus celo exulet, cum lacrimis precatur, seu fidei puram lucem, seu mentis aduste refrigerium, abstersionem sordide, elise sustentaculum, litigiose pacem flagitat, matutinoque laudum carmini vespertinas preces et laudes de inexhausto pietatis fonte continuat.

Cogitur ille iterum abeunte iam sole tecto egredi, urbem lustrare, cenum terere, concursare obviis, sudare, laborare, estuare, anhelare, cumque in omnes se se formas fraudum verterit, omnes laqueos ingeniique nodos explicuerit, sero tandem fessus rediens et multum de artificio suo questus, bone fame pureque conscientie nichil omnino, auri forte aliquid, plurimum sceleris atque odii domum refert.

Iste vel apricum fontem, vel herbosam ripam, vel equoreum litus adit, gaudens diem illum sine dedecore transivisse, et lucis ante terminum adversus secuture noctis pericula dolosque et insidias, ac rabiem leonino more rugientis adversarii, vigilem sobrietatem atque orationis et fidei clipeum, adversus somnia pollutionemque et nocturna fantasmata, excubare sibi solitam clementiam sui creatoris implorat; atque in manus eius commendato spiritu et angelis suis ad habitaculi proprii custodiam invocatis, se se in suam domum recipit, ut nichil iniusti questus, sic nil male cupidinis, multum vero decore laudis referens multumque quotidie in melius mutati animi. Ad summam, totis ille diebus vivos spoliat, hic pro defunctis orat; ille matrum ac virginum pudicitiam attentat, hic Virginem Matrem officiosissime veneratur. Denique ille martyres facit, hic celebrat; ille sanctos persequitur, hic honorat.

Ecce redit nox. Ille redit ad crapulam: pompa ingens, ante retroque longum agmen; vivi hominis funus putes; precedunt funeralia et tibie, nequid desit exequiis, et sumptuosissimum cadaver, perfusum caris odoribus, rursus inter pulvinaria sepelitur adhuc tepidum, adhuc spirans; inde gravem cenam indigesto superaddens prandio, venture luci nauseam parat et alteri prandio precludit iter. Iste vel se cenasse persuadet sibi, vel ita cenat ut platonicum illud re probet: nullo modo michi placet, inquit, bis in die saturum fieri.

Post hec, multum dissimili habitu corporis et animi, cubitum vadunt. Ille plenus curis, plenus epulis, plenus mero, plenus metu, plenus invidia, deiectus repulsis, superbia elatus, merore contractus, ira tumidus, impar sibi, impos animi, obsessus satellitibus, observatus emulis, pulsatus clamoribus, solicitatus literis, interpellatus nuntiis, suspensus fama, rumoribus territus, stupefactus auguriis, elusus mendaciis, fessus querimoniis et ne noctu quidem litibus immunis, par vita demonibus, odiosus preterea vicinis, gravis civibus, vel formidatus vel irrisus suis, suspectus omnibus, fidus nulli, diu insomnis purpureo volvitur grabato; omnesque libidinum species expertus, et ad fruendum presentibus solicitato infelici corpusculo, ad absentes vago animo transmisso, vix tandem victus, somnum oculis admittit; sed vigilant cure, vigilat mens anxia quam urit ignis inextinguibilis et immortalis conscientie vermis rodit. Tum diurna negotia, deceptos clientes, oppressos pauperes, pulsos finibus agricolas, stupratas virgines, circumscriptos pupillos, spoliatas viduas, afflictos necatosque innoxios, cumque his omnibus ultrices scelerum Furias videt; sepe itaque dormiens exclamat, sepe conqueritur, et sepe metu subito somnus abrumpitur.

Iste autem plenus honesto gaudio, plenus sancta spe, plenus amore pio, non Euriali ut Nisus, sed ut Petrus Cristi, plenus conscientie integritate, securitate hominum, Dei metu, nocituri cibi et inutilium vacuus curarum, solus, tacitus, tranquillus, angelo simillimus, Deo carus, formidabilis nemini, cuntis amabilis, cubiculum somno non impudicitiis ydoneum ingressus, dulcem et imperturbatam excipit quietem et, siquid consopitus videt, plerunque similia vigilantis operibus sunt somnia dormientis et hac etiam vite parte felicior meliores aspicit visiones, neque solum letiore animo, sed saniore etiam corpore membrorumque ministerio promptiore utitur. Constat enim animi virtutes precipueque modestiam sanitati multum conferre corporee, et frequenter qui plus corpori serviunt plus obesse.

 

III. En, pater, unius occupati et unius otiosi hominis unum diem ante oculos tuos posui: omnium hominum dierumque omnium una ratio est, nisi quod quotidie illius labor tanto amarior, tantoque huius quies est dulcior, quanto validior fit tractu temporis habitus animorum, quantoque per temporales motus acceditur ad eternitatis statum et vivendo proximior efficitur illi quidem sine fine labor, huic requies.

Nisi forte felicior est illorum conditio, qui alienis negotiis occupantur, alieni nutus arbitrio reguntur, et quid agere illos oporteat in aliena fronte condiscunt. Omnia illis aliena sunt: alienum limen, alienum tectum, alienus somnus, alienus cibus, et, quod est maximum, aliena mens, aliena frons; non suo iudicio flent et rident, sed abiectis propriis alienos induunt affectus, denique alienum tractant, alienum cogitant, alieno vivunt. De his poeta nobilissimus loquebatur ubi ait:

penetrant aulas et limina regum.

Hos alter mordacius atque liberius notabat in satyra illa, qua curialem vitam arguit, et eum qui

bona summa putet aliena vivere quadra.

Equidem inter hos et perpetuis dominorum ac regum carceribus addictos quid intersit nescio, nisi quod illi ferreis, isti aureis compedibus vincti sunt. Speciosior cathena, par servitus, maior culpa: sponte etenim sua faciunt ad quod alii vi coguntur. Ego vero istos, ut sententiam meam brevibus absolvam, occupatorum omnium extremos ac vere miserrimos miserorum voco, quibus nec brevissimo saltem premio malarum artium uti licuit: vixere alieno imperio suo periculo morituri, et aliis laborando peccaverunt sibi; felices si sine culpa ut sine premio laborassent. Nunc crimen duntaxat est proprium, que ex crimine venit, fallax licet et fugitiva delectatio, aliena est. Atqui dure dicimus conditionis agricolam, qui cum labore serit arborem cuius fructum nunquam sit visurus. « Quis enim » ait Apostolus « plantat vineam, et de fructu eius non edit? ». Qui tamen sortem suam consolari potest, eo quod alteri saltem seculo profuturus sit, itaque, non modo dubitans quod agit ad se non pertinere sed sciens etiam, non omittet; interrogantique cui serat, quod est apud Ciceronem, diis sit immortalibus responsurus, seu rectius immortali Deo. Quanto miseriores qui serunt unde ipsi penas solas, alii vero penales voluptates legant! Qui quod inutiliter agunt sibi, aliis imputare non possunt; non etati sue, cui sepenumero laborando prereptam sibi libertatem eripiunt; non posteritati, cui servitium parant; non Deo, quem offendunt ut hominibus placeant; denique non his ipsis, quibus placendo nocuerunt quibusque perpetua morte sua brevem peccandi, hoc est in eternum quoque moriendi, licentiam pepererunt: ceci nimium dementesque adversisque sideribus in lucem imo in tenebras proiecti, qui cum alte alios extulerint ipsi continuo iacuere, ab eisdem illis, quod sepe iam vidimus, forsitan opprimendi. Interim cum multa aliis quesierint, multa cupidinum instrumenta conflaverint, tantorum semper commodis caruere facinorum, hanc unam feralis industrie gloriam consecuti: principum avaritias dominorumque libidines consiliorum suorum pavisse successibus. Quid vis amplius dicam? Non equidem minus mordax nostrorum michi, quam Cretensium videri solet imprecatio. Cum enim sono verborum neutra terribilis sit, subest virus utrique mortiferum; illi hostibus suis optant ut mala consuetudine delectentur, nostri autem ut occupati atque soliciti esse nunquam desinant. Quo, si profundius non verba sed ipsam rem inspicias, quid tristius dici possit vix invenio. De his occupatis loquor, quos videmus, et quorum plena est vita vulgaris: alii enim nulli vel tam rari sunt, ut nusquam appareant; ubi sane veritas queritur, ficta fantasmata loqui piget. Itaque, ut iantandem semel expediam, parum abest quin, meo certe iudicio, omnis occupatus miser, occupatusque sub alio bis miser quod et miseriam suam habet et ipso miserie fructu caret.

Non quod ignorem fuisse, et fortassis esse, occupatissimos quosdam simulque sanctissimos viros, qui seipsos et secum Cristo devias animas adducerent; quod ubi accidit, ingens, fateor, et inextimabile bonum est ac geminata felicitas, duplici de qua multa diximus obiecta miserie. Quid enim felicius, quid aut homine dignius aut similius Deo est, quam servare et adiuvare quam plurimos? Quod qui potest et non facit, preclarum michi quidem humanitatis officium abiecisse, et ob eam rem hominis nomen ac naturam amisisse videbitur. Itaque ut hoc posse datum sit, desiderium proprium utilitati publice sponte subiciam, desertaque solitudine unde michi soli obsequebar, ultro repetam unde utilis mundo sim, Ciceronis nostri iudicium sequens: « Magis est enim » inquit « secundum naturam pro omnibus gentibus, si fieri possit, conservandis aut iuvandis maximos labores molestiasque suscipere, imitantem Herculem illum, quem hominum fama beneficiorum memor in concilio celestium collocavit, quam vivere in solitudine, non modo sine ullis molestiis, sed etiam in maximis voluptatibus, abundantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulcritudine et viribus; quocirca optimo quisque splendidissimoque ingenio longe illam vitam huic anteponit ». Hec Cicero cui, sic se rebus habentibus, haud coactus assentior; sed de his omnibus iudicium meum habe: paucissimis quidem instantiis universale verum dogma non quatitur. Multi sunt qui occupationes in comune utiles et solitudine qualibet sanctiores profitentur. Scio; sed quot, queso te, vidimus, qui quod profitebantur impleverint? sunt fortasse aliqui, sunt plurimi; ostende michi unum et silebo. Non inficior doctos quosdam et facundos viros, et qui multa subtiliter adversus hec disputent. Ceterum non de ingenio, sed de moribus est questio; ambiunt civitates, declamant in populis, multa de vitiis, multa de virtutibus loquuntur; vix temperare michi potui, quominus unum satyrici dentis morsum huic loco valde, nisi fallor, congruentem interponerem. Sed cogitans ad quem sermo michi est, stilo potius aliquid quam verecundie subtrahendum credidi. Multa quidem, inquies, loquuntur utiliter; audivi. Et sepe aliis prosunt; credo. Sed non statim sanus est medicus, qui consilio egrum iuvat, quin eodem sepe morbo, quo multos liberaverat, interiit. Verba studio elaborata atque arte composita pro multorum salute non respuo et, quicunque sit opifex, utile opus amplector; verum hec nobis non rethorice scola sed vite est, nec inanem lingue gloriam, sed solidam quietem mentis intendimus. Neque michi excidit Senecam, cum dixisset: « Omnia impedimenta dimitte, et vaca bone menti », confestim addidisse: « Nemo ad illam pervenit occupatus ». Quam ego non prestare quidem solitudinem, sed conservare et plurimum adiuvare contendo. Nam nec illud eiusdem auctoris oblitus sum: « non multum » inquit « ad tranquillitatem locus confert ». Ut sit ita, sine dubio tamen confert aliquid; quod nisi sic esset cur idem dixisset alibi: « Non tantum corpori, sed etiam moribus salubrem locum eligere debemus »? et idem alibi: « Conspectum quoque et viciniam fori procul fugiam; nam ut loca gravia etiam firmissimam valetudinem tentant, ita bone quoque menti, necdum adhuc perfecte et convalescenti, sunt aliqua parum salubria »? Unde ergo hec morum mentisque salubritas ac discrimen, si nichil esset in locis? Est in locis aliquid, pace Senece dixerim, est multum, sed non totum, fateor. Illud quidem, ut sibi videtur, in animo est. Nam sic ait: « Animus est, qui sibi commendat omnia ». Id enimvero suo more recte dicitur. Unde autem animo lumen veri equitasque iudicii? aliunde proculdubio. Itaque quod de locis dixi, de animo repetam: esse in illo aliquid, multum esse, totum minime, sed in Eo tantum, qui oportunitatem locis tribuit, animo rationem. Magna enim et divina quedam res est animi tranquilla serenitas et que non alterius donum sit quam solius Dei, sed quam sepius ille largiri soleat in solitudine constitutis. Quod utcunque pro brevitate temporis vel ratione vel contrariorum collatione monstratum est, et mox exemplis illustribus astruetur. Quod si forte datum sit, ut aliquis veri capax non ad linguam sed ad cor horum cuiuspiam, quos credulum vulgus stupet, penitus aurem cordis admoveat, puto sine contentione fatebitur, quod conscientiam nudam ingenue confitentem audierit, felicitatem non verbis sonantibus sed rebus tacitis et veritate intima non externis plausibus aut fallacissima hominum opinione constare. Multa quidem illic audiet multum his contraria, que in pulpitis cum populo mirabatur, et intelliget quid inter cutim et precordia intersit. Et nimirum hec animi natura est, ut in unam rem vehementer intentus multas negligat. Hinc est ut eloquentie studiosi sepe sint ad actum tardiores, et qui res magnas agunt sint incultiores eloquio; sic et modestie cultores voluptatem fugiunt, et quibus voluptas in pretio est modestiam aspernantur; sic et quos augende rei familiaris studium tenet sepe rempublicam atque amicitias contemnunt, et illiberalius vitam ducunt; at qui liberalitati animum applicant quique reipublice curam habent, sepe videas rei domestice negligentes. Non potest ventus idem ex equo placere his quorum navigatio contrarios fines spectat. Que idcirco dixerim ne mireris, si in eo quoque, quod nunc agimus, idem cernas, et si solicita vita strepitum amat, multiloquio delectatur, contemplatio autem omnis amica silentio est, queque se finibus suis tenet; et vice versa, illa silentium odit, hec strepitum. Quenam vero tutior via est, hoc est, pater, quod hodierno colloquio vestigamus.

Dic igitur michi: ex his ipsis, quorum mentio nobis oborta est, quotiens putas pastorem officio periisse, quotiens ovem et dum vagam alligat in laqueum incidisse, et dum profugam sequitur corruisse? quotiens credis aut medicum bene valentem, dum egros circumit egritudinem contraxisse, aut bustuarium dum mortuos sepelit, causam mortis contagio repperisse? Nemo vero fallatur quasi minora sint animorum contagia quam corporum; maiora sunt, gravius ledunt, altius descendunt, serpuntque latentius. Multis, inquiunt, prodesse meritorium, multis subvenisse laudabile. Quis negat? sed ordinate caritatis initium scimus. Crede autem michi, non est parve fidutie polliceri opem decertantibus, consilium dubiis, lumen cecis, letitiam mestis, securitatem metuentibus, spem deiectis, salutem egris, requiem fessis, refrigerium afflictis, monstrare iter errantibus, subiectare humeros cadentibus, dare dextram prostratis. Magna quidem sunt hec si fiant, parva si promittantur; neque enim magne quam parve rei promissio, sed exhibitio est maior. Verum ego non tam aliis legem pono, quam legem tibi mee mentis expono, quam qui probat teneat, cui non placet abiciat et, relicta nobis solitudine, solicitudines suas sibi habeat, contemptorque ruris nostri vivat contentus in urbibus.

Optarem fateor talis esse qui possem prodesse quamplurimis vel, ut ait Naso,

totique salutifer orbi;

sed primum paucorum hominum, proximum Cristi solius est proprium. Et profecto quisquis in tuto est, ut vel tantisper diversum sentientibus condescendam, peccat in legem nature, nisi quibus potest laborantibus opem fert. Michi qui adhuc magno naufragio laboro, sufficit Illius opem implorare, qui solus potens est prestare quod poscitur. Cuperem magna, sed modicis contentabor: vellem cum omnibus salvus esse, si minus cum multis; ultimo quid expectas ut dicam: michi si non pereo satis est, multum est, abunde, feliciter?

Et heu quam vereor nequi forsan ex his, qui se custodes infirmarum ovium dici volunt, lupi sint sanasque dilanient. At ne diutius me consideratione non mea implicem, de se illi, nos de nobis libret unusquisque quid preferat; impossibile est enim, etsi unum omnes finem ultimum intendamus, ut unam omnibus vite viam expediat sequi. Qua in re cuique acriter cogitandum erit qualem eum natura, qualem ipse se fecerit. Sunt enim quibus solitaria vita morte gravior sit et mortem allatura videatur. Quod precipue literarum ignaris evenire solet, quibus si confabulator desit, quid secum, quid ve cum libris loqui valeant non habent, itaque muti sunt. Equidem solitudo sine literis exilium est, carcer, eculeus; adhibe literas, patria est, libertas, delectatio. Nam de otio quidem illud Ciceronis notum: « Quid dulcius otio literato? ». Contraque, non minus illud Senece vulgatum: « Otium sine literis mors est, et hominis vivi sepultura ». Et, si plane norim duo ista tam dulcia philosophorum diverticula, solitudinem atque otium, ut incipiens dixi, interdum literatis etiam hominibus permolesta, in promptu tamen est ratio. His enim hoc accidit, qui vel voluptate aliqua compediti carcerem suum amant, vel vulgi commercio et vulgari negotio victum querunt, vel ad lubricos honorum gradus populorum ventosis suffragus aspirant, et quibus (que ingens his temporibus turba est) litere non animi lux atque oblectatio vite sunt, sed instrumenta divitiarum. Ad quas hodie discendas magno rei familiaris impendio, sed multo maxima lucri spe, pueri a parentibus non quasi ad liberale gymnasium, sed velut ad servile mercimonium destinantur, ut mirari nemo habeat eos venaliter et avare literis uti, quas ut venderent quesierunt, et quibus improba spe non sibi centesimum fenus, sed millesimum statuerunt. Que omnia diligenter in vite electione tractanda erunt; neque enim tales in solitudinem voco, neque si veniant admitto libens - quam multos igitur hinc excludam vides -; nam quid piscis longe ab aquis, quid hi procul ab urbibus acturi? Quod illi olim molli et effeminato causidico sepe dixi, qui hec loca non quietis amore, quam non noverat, non appetitu otii quod oderat, sed nescio quonam imitandi studio frequentare ceperat, incertum an sibi ipsi molestior an michi; verum ille confestim tedio locorum et urbanarum desiderio voluptatum victus abiit. Quod nisi sic eventurum animo previdissem, ultro ipse cessissem locis, tam nulla rerum opinionum ve proportio erat, quamvis amicum ille se diceret et essemus iisdem in studiis a pueritia versati, sed ut res docuit studiorum finibus longe disparibus. Redeo autem ad inceptum.

 

IV. Optimum quidem esset, nisi consilii inopia iugis adolescentie comes obstaret, ut ab ineunte etate circa unum aliquod vite genus apprehendendum quisque nostrum accuratissime cogitaret, nec ab eo calle quem semel elegisset, nisi magnis ex causis aut gravi necessitate diverteret. Quod initio pubertatis fecisse Herculem auctor Xenophon ille Socraticus, testis est Cicero. Sed quia id non facimus - neque enim nostro iudicio plerique vivimus sed vulgi, atque adeo per devia raptamur et, quasi per tenebras alienis vestigiis insistentes, sepe periculosas, et inexplicabiles ingredimur vias et eo usque provehimur, ut ante simus nescio quid, quam quid esse velimus circumspicere atque examinare permissum sit - idcirco quam sibi personam vel natura vel fortuna vel error aliquis imposuit, si iuvenis non potuit, quisque secum senex cogitet, et, quod errans viator solet, ante vesperam quantum licet saluti sue consulat, unum sciens, naturam totam haud facile posse convelli. Cui autem in ingressu vie huius, quando, ut dixi, scintilla nostri consilii nulla erat, celeste aliquod lumen affulsit, ut vel securum vel periculi minoris et facile remeabile iter arriperet, habet unde semper Deo gratias agat. At cui sinisterior sors fuit plus negotii est; postquam tamen aperire oculos cepit, et quam dubium iter agat intelligere, omni studio incumbat adolescentie devium et errores vel in senectute corrigere, memineritque terrentiani senis in Adelphis qui, mutande sub extremum vite consultor ydoneus, simul et delectabit et proderit. Difficile negotium in primis, sed et in primis utile et nequaquam impossibile; neque vero serum putet, quod salubre cognoscit. Adsunt huius sententie non spernendi auctores: sapientissimus principum, princeps philosophorum. Augustus Cesar ait « sat celeriter fieri quicquid fiat satis bene »; Plato ait « beatum cui etiam in senectute contigerit ut sapientiam verasque opiniones assequi possit ». In omni quidem ordiende mutandeque vite consilio, illud in primis ante oculos habendum ut, non concupiscentia inani sed natura duce freti, viam teneamus non que speciosissima videbitur, sed que aptissima nobis erit. Ubi maxime rectum ac severum sui ipsius extimatorem ac censorem exigo, ne oculorum aut aurium voluptate deceptus aberret. Quod quibusdam accidisse scio, qui dum mirantur alios, immemores sui atque aliena tentantes, ridendi materiam populo prebuerunt. Hoc unum sumptum a philosophis consilium est michi, secundum quod vel solitariam, vel urbanam vitam, sive aliam quamlibet nature moribusque suis comparans, norit quisque quid suum sit. Quod si ingredientibus est utile, quanto progressis utilius, quibus super eligendi laborem, extirpande etiam veteris radicateque sententie labor est!

Apud me sane cui nichil, quod quidem noverim, comune cum populo, et cui literularum tantum obvenit, quantum non inflet animum sed delectet et solitudinis amicum faciat, ubi illas sine loquaci doctore, sed et sine tenaci torpore, atque utinam sine sequaci livore didici, quem non amica, non coniunx, non vadimonium, non usura, non depositum, non lucellum, non rostra, non balneum, non taberna, non scena, non porticus in urbe devinciunt; apud me, inquam, cui, ut verum fatear, non tam proprio studio alieno ve monitu ut ita sentirem quam nature ipsius persuasione consultum est, vita proculdubio singularis ac solitaria non modo tranquillior sed altior est atque securior. Et ut extimare alios iubeo suas res, et ut ipse res meas novi, valde solitudinem atque otium, de quibus multa hodie tecum, veluti quasdam scalas ad id quo mens nostra suspirat amplector ac teneo, turbas atque solicitudines ceu repagula vectesque permetuo: sed ita ut, siqua me necessitas in urbem cogat, solitudinem in populo, atque in medio tempestatis portum michi conflare didicerim, artificio non omnibus noto sensibus imperitandi ut quod sentiunt non sentiant. Quod cum per me ipsum experientie creditum in consuetudinem deduxissem, multo post tempore acutissimi cuiusdam doctissimique viri consilium esse cognovi memorieque mandavi, eo quidem attentius quo gaudebam factum meum vetustatis autoritate fulciri. Nempe Quintilianus in eo libro ubi oratorem a Cicerone armatum bullis ac phaleris curiosissime perpolivit, de hoc loquens: « Est » inquit « lucubratio, quotiens ad eam integri ac refecti venimus, optimum secreti genus. Sed silentium et secessus et undique liber animus, ut sunt maxime optanda, ita non semper possunt contingere; ideoque non statim siquid obstrepet abiciendi codices erunt et deplorandus dies, verum incomodis repugnandum et hic faciendus usus, ut omnia que impedient vincat intentio; quam si tota mente in opus ipsum direxeris, nichil eorum que oculis vel auribus incursant ad animum perveniet. An vero frequenter etiam fortuita hoc cogitatio prestat, ut obvios non videamus, et ita, ne deerremus, non consequemur idem, si et voluerimus? Non est indulgendum causis desidie. Nam si nonnisi refecti, nonnisi hilares, nonnisi omnibus curis vacantes studendum extimaverimus, semper erit propter quod nobis ignoscamus; quare in turba, itinere, conviviis etiam cogitatio ipsa faciat sibi secretum ». Hec Quintilianus, que libentius inserui quia secretior locus erat. Nam Senece de hoc ipso vulgatior epystola est; ideoque nichil apposui preter finem solum. Cum enim multa tractasset, qualiter adversus vulgi strepitum durandus est animus studiosi, tandem ad se versus, « quid igitur, » inquit « non aliquando commodius est carere convitio? ». Et respondens sibi: « Fateor » ait « itaque ego ex hoc loco migrabo »; quasi, quecunque dixerat necessarie more solatia, hoc ultimum voluntarie profectionis consilium daret. Et profecto sic est. Nam et ego unum hoc in necessitate remedium inveni, ut in ipsis urbium tumultibus imaginariam michi solitudinem secessu aliquo, quantum sinor, et cogitatione conficiam, vincens ingenio fortunam - quo remedii genere sepe quidem hactenus usus sum; et quoniam futuri semper incerta conditio est, an adhuc usurus sim nescio -; certe, libera si contingat electio, solitudinem veram propriis in sedibus quesiturus. Quod et dum licuit semper feci, et quam cupide nunc faciam vides. Solitudo quidem sancta, simplex, incorrupta vereque purissima rerum est omnium humanarum. Cui etenim se se ostentet in silvis? cui se comat inter vepres? quem preter pisces hamo, quem preter feras ac volucres visco fallat aut laqueo? quem cantu, quem gestu mulceat, quem coloribus delectet? cui purpuram explicet, cui oleum venditet, cui verborum florida serta contexat? cui demum se se approbet? cui placere studeat, preter Illum, cui in intimas solitudines penetranti, solitarium nichil est? Neminem illa vult fallere, nichil simulat aut dissimulat, nichil ornat, nichil palliat, nichil fingit. Nuda prorsus et incompta est: spectaculis enim caret et plausoribus veneficis animarum. Vite rerumque omnium Deum unicum testem habet, nec vulgo ceco et mendaci, sed conscientie proprie de se credit; de quibusdam quoque parum illi fidens dubitat, recolens scriptum esse: « Delicta quis intelliget? »; et illud etiam: « Si simplex fuero, hoc ipsum ignorabit anima mea »; nec tamen illud oblita quod « suavis Dominus universis, et miserationes eius super omnia opera eius »; quod « allevat Dominus omnes qui corruunt, et erigit omnes elisos »; quod « prope est omnibus invocantibus eum »; quod « non secundum peccata nostra fecit nobis, neque secundum iniquitates nostras retribuet nobis, quoniam secundum altitudinem celi a terra corroboravit misericordiam suam super timentes se »; quod « quantum distat ortus ab occidente, longe fecit iniquitates nostras », denique non iudicialiter, sed paterne nos aspiciens, « quomodo miseretur pater filiorum, misertus est Dominus timentibus se; quoniam ipse cognovit figmentum nostrum, et recordatur quoniam pulvis sumus », et homo sicut « fenum et flos agri » egreditur et conteritur, et « fugit velut umbra »; « misericordia autem Domini ab eterno et usque in eternum », quoniam ipse fecit nos, et nichil odit omnium que fecit. Atque ita hinc minantibus scripturis, hinc spem dantibus, de se incerta, et nesciens an amore an odio digna sit, trepidat sed et sperat, ac seipsam de certa et nota sui regis misericordia consolatur. Sic se sic demonum vigil insidias inque id solum occupata circumspicit et divino presidio fulta contemnit. Sic undique felix ac tranquilla et, ut proprie dicam, arx munita tempestatumque omnium portus est. Quem qui fugit, quid sibi aliud preter portu careat, volvatur rerum pelago, vivat in scopulis, moriatur in fluctibus?

Nec tamen usque adeo propositi improbus sententieque tenax sim ut desipere alios putem, vel in verba iurare cogam mea; ad fatendum multi, ad credendum nemo cogitur. Nulla maior quam iudicii libertas, hanc itaque michi vindico, Ut aliis non negem. Sit sane, potest enim esse, sit honesta, sit sancta omnium intentio; esse autem occultissime profundissimeque rei humane conscientie iudex nolim. Et possunt omnes Deo largiente bene vivere - nullum respuit infinita clementia, sed a multis ipsa respuitur -; ipsa etiam humane philosophie institutio gradaria est; non possunt omnes summum locum prehendere, alioquin ima omnia vacarent; tantum ut vitetur obscenitas, et que in imis esse solent sordes - id enim omnibus est necesse, qui quolibet in genere vitam agere procul ab infamia decreverunt. Sic obscena vitare debitum, in altum niti virtus est, pervenire felicitas. Non sum oblitus distinctionem illam quadruplicem virtutum, a Plotino ingenti platonico inductam, a Macrobio comprobatam; sed in ea ipsa politice virtutes infimum gradum tenent, que occupatorum esse possunt, eorumque non omnium, sed illorum quibus occupationum finis virtus propria et multo maxime reipublice salus est. Cernis ad quam paucos uno verbo tota occupatorum innumerabilis acies sit redacta. Proximum ascendendo gradum possident purgatorie virtutes, hauddubie linquentium urbes, atque otiosorum et vere philosophantium ornamenta; et passiones quidem animi, quas prime temperant, he convellunt. Tertius gradus altior illarum est, quas purgati animi virtutes vocant, quarum munus est proprium, passiones, quas politice mollierunt, purgatorie convulserint, oblivisci. Hec perfectorum sunt, qui ubi sint nescio; sed et qui fuerunt, solitudinem amarunt, et siquis usquam superest, quamvis hoc virtutum gubernaculo tutus in alto naviget, puto tamen solitudinis portum amet. Quartus ac supremus exemplarium est locus, que supra hominem sunt et, ut aiunt, in mente solius Dei habitant. Unde, quod ipsum nomen indicat, tanquam ab exemplari aliquo eterno; sive, ut Plato vocat, ab ydeis, quas in eadem Dei mente ut ceterarum rerum sic virtutum posuit, tres alias humanarum virtutum species ortas volunt; in his autem adversus passiones non modo non eosdem effectus esse quos in ceteris, sed ipsum passionis nomen audiri nefarium prorsus atque sacrilegum. De istis sane nil dicturus fueram; nichil enim ad id, quod nunc agitur, nisi quia cum de politicis purgatoriisque virtutibus loqui aliquid tempus admonuisset, Plotini quadrifidam cathenam, multa arte consertam, stilo solvere ac dissociare non libuit.

 

V. Vides ne quanto verborum ambitu, utcunque cum occupatis in gratiam redire voluerim. Tempus est ut his iam digressionibus modus sit. Ad me igitur et ad solitudinem revertor. Cuius ego veram intimamque dulcedinem, utinam profundius hausissem, ut fidentius in hoc tecum sermone versarer. Nunc de re sanctissima, profanum ingenium fari pudet. Quis enim fando equet, quod vix percipit cogitando? Celestis et prorsus angelica vita est, de qua terrenus, ne dicam terreus, homuncio loqui vult, splendore nominis captus, famaque rei optime, et ut vere dicam, odore magis quam sapore delectatus. Haud aliter quam si natus in silvis pastor, et in silvis educatus sitim fluvio herbis famem sedare silvestribus, humi cibum sumere solitus dumosoque requiem sub antro, casu aliquo ad amplissime cuiuspiam atque opulentissime urbis muros accesserit et, dum in vestibulo fessus sedet oculosque avide circumflectit inque urbem ipsam inicit, custodum domos aut coherens portis angiportum viderit; exinde reversus in silvas, sociis narret quid in ea urbe conspexerit, quid in atriis, quid in vicis, quid in curia, quid in foro, quid in officinis artificum, quid in thalamis procerum, quid in publicis privatisque consiliis agatur. Aut si quia primum forte religiosissimi templi limen attigit, idcirco quicquid amictuum seu vasorum imis penetralibus abditum servatur, cuntas librorum formas, singula sacerdotum officia, omnes sacrorum cerimonias nosse putet. Re enim vera quantum ego ab huiuscemodi pastore differo, nisi quod is urbem semel adiit aut templum, ego sepe solitudinem; is exterius substitit, ego introii; ille mox abiit, ego permansi? Quid tamen ego certius novi, qualis solitarie vite status interior sit? Antra, colles et nemora eque omnibus patent; nemo arcet intrantes, nemo pellit ingressos, deserti nullus est ianitor, nullus custos. Sed quid locorum solus introitus, quid ambiti vehunt amnes, quid lustrate iuvant silve, quid insessi prosunt montes, si quocunque iero, animus me meus insequitur, talis in silvis qualis erat in urbibus? Ille ante omnia deponendus, ille, inquam, ille domi relinquendus erat, suppliciterque poscendum a domino ut cor in me crearet mundum, et spiritum rectum his in visceribus innovaret. Tum demum vite solitarie abdita penetrassem. Hec enim (quid alieno glorier?) hec solitudo utique, non solitaria vita est, ea scilicet quam suspiro, quamvis exterius simillima videatur, eque hominum turbis educta, sed non eque passionibus expedita. Vidissem quenam illa dulcedo ineffabilis sanctarum animarum, quam de preteritorum commemoratione discriminum et venturi gaudii expectatione percipiunt, sive quibus trimphatus hostis, sive quibus sepe quidem victus, sed vincendus adhuc, et in acie nunc etiam standum est, non sine spe certa victorie, militandumque non solis, sed suffultis angelico comitatu; et quibus indutis armaturam Dei loricamque iustitie, ut verbo utar Apostoli, munitis scuto fidei, gladio spiritus et salutis galea, adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, iterum atque iterum nullo quidem spectante mortalium sed celicolarum maximo consensu, et eximio omnium favore, Cristoque Iesu spectaculis presidente pugnandum est. Quenam illa suspiriorum quies de profundis ad excelsa tendentium, fatigato animo gratissima; quenam suavitas lacrimarum de purissimo cordis fonte cadentium; quenam militum Cristi vigilie excubieque psalmorum in turribus Ierusalem, et in propugnaculis Sion adversus exercitum Babilonis, tota nocte canentium vallumque et castra servantium, loco arduo et munito, ubi nec pabulum desit nec aquatio, ubi fidant hostibus insidiis tentari se posse non obrui; eoque se gratie subvectos, ut ferocissimi hostis incursus ipsis obsequium supplicium illi sit, ut, qui saluti iam amplius non obest, sepe prosit ad gloriam, exercendoque fiat cautior militia, fortior victoria, clarior triumphus Cristi pugilum in vite huius agone certantium. Quod illud solatium, quanta iucunditas gaudere presentibus, sperare meliora: pro brevi solitudine hominum perpetuam frequentiam angelorum et divini vultus aspectum - ubi totius sacre concupiscentie et desideriorum omnium est finis - pro paucis lacrimis interminabilem risum, pro temporalibus ieiuniis eterna convivia, pro voluntaria paupertate inestimabiles verissimasque divitias, pro incolatu silvarum ius civitatis etheree, pro fumoso tugurio stellantia Cristi palatia, pro agresti silentio cantus angelicos et celestis dulcedinem armonie, queque omne melos excesserit illam Dei vocem, tot transactis laboribus, suos eternam in requiem evocantis; proque his omnibus sponsorem veracissimum ac locupletissimum habere; cogitare quotidie: « quid est quod reliqui, quid est quod secutus sum, quale est quod patior, quale quod expecto, quantum est quod sevi, quantum est quod metam! », extimare quam brevi temporis iactura, imo vero non iactura sed lucro, et innumerabilium tediorum fuga, felicitatem negotientur eternam, et dimissis hominum fastidiis urbiumque periculis, ubi vere est infernus ille viventium cuius meminit Psalmista, ad supernam patriam properantes iam hinc ceperint esse felices; siquidem miserie finis felicitatis initium est, natura contrariorum exigente ut ubi hoc desinit illud incipiat. Postremo et cogitatus altissimos, et collocutores spiritus, et visiones beatificas habere, et sepe presentem Cristum familiarius compellare. Semper enim presens est qui ubique semper est. Quis est autem Hic, nisi de quo scriptum est: « si ascendero in celum tu illic es, et si descendero ad infernum ades; si sumpsero pennas meas diluculo et habitavero in extremis maris »? Cui si facile fuit oculos nobis atque aures intellectumque largiri, multo est profecto facilius nos videre et audire et intelligere. Videt ille igitur nos auditque prius etiam quam loquamur; ipse est enim igitur, qui tacito Moysi ait: « Quid clamas ad me? ». Prevenit vota nostra et affectus anticipat; cogitationes nostras intelligit de longinquo, hoc est multo antequam fiant; preces nostras exaudit antequam sonent; necessitates nostras aspicit antequam veniant; exitus nostros speculatur antequam nati simus. Sed ita nos aspicit ut, indignos licet inveniat, misereatur tamen, nisi forte, quod procul absit a nobis, contumacia pertinaci misericordiam repellamus.

Habentes ergo testem Patrem iudicem, teste illo imaginario non egemus de quo alibi scripsi, quem philosophorum quidam querendum nobis esse dixerunt. Epycurus quidem, quibusdam licet opinionibus infamatus, magnorum tamen iudicio magnus vir, amico scribens: « Sic fac » inquit « omnia, tanquam spectet Epycurus ». Marcus Cicero in epystolis quas ad Quintum Ciceronem fratrem suum scribit, post adhortationes magnificas ad virtutem, concludens: « Id » inquit « facillime facies, si me, cui semper uni magis quam universis placere voluisti, tecum semper esse putabis, et omnibus his rebus quas dices et facies interesse ». Multum hauddubie confidebat veram presentiam profuturam esse germano, qui memoriam sui solam efficacem adeo virtutis ad studium extimaret. Secutus hos Seneca, sed non ausus tantum sibi tribuere, Lucilium suum monet ut alicuius clarioris viri presentiam sibi fingat. Ait enim: « Prodest sine dubio custodem sibi imposuisse et habere quem respicias, quem interesse cogitationibus tuis iudices ». Nec multo post: « Sic facias » inquit « quecunque facies, tanquam spectet aliquis ». Et post pauca: « Aliquorum te, inquam, autoritate custodi, aut Cato ille sit, aut Scipio, aut Lelius, aut cuius interventu perditi quoque homines vitia supprimerent ». Et ut intelligas hanc etiam esse epycuream doctrinam, Seneca idem alibi: « Aliquis » inquit « vir bonus nobis eligendus est, ac semper ante oculos habendus, ut sic tanquam illo spectante vivamus et omnia tanquam illo vidente faciamus. Hoc, mi Lucili, Epycurus precepit, custodem nobis et pedagogum dedit ». Deinde, quibusdam interpositis quibus hoc consilium admiratur, adiecit et « elige itaque Catonem » ait « si hic tibi videtur nimis rigidus, elige remissioris animi virum Lelium; elige eum cuius tibi placuit et vita et oratio et ipse animum ante se ferens vultus ». Vides ut aliquot enumeratis, utrobique liberum nobis linquit eligere quem velimus, modo aliquem eligamus cuius nobis non genus, non potentia, non opes, sed virtus et conversatio et testis animi frons, et motura animum verba placuerint. Et hoc quidem de imaginario teste vite philosophicum consilium, inter suos non inutile nobis non necessarium, hunc in his literulis obtineat locum ut quod diximus appareat, tali teste cristianum hominem non egere, cui non Epycurus aut Cicero, non Cato, non Scipio, non Lelius imaginatione fingendus sed angelus bone vite custos comesque datus homini, quo spectante, siquis est pudor, audere non debet quod coram homine non auderet. Et, quod summum ac terribile dixerim, Cristus ipse locis omnibus atque temporibus est presens, non actuum sed et cogitatuum omnium verus testis, quos etsi vere afforet testis epycureus, non videret. Figere hic animum libet et cogitare. Quis tam impudenti rabie fuit unquam, tantaque scelerum licentia, qui non dicam Cristum, sed amicorum Cristi aliquem coram cernens, non raptanti se precipitantique libidini frena substringeret? Atqui Cristum ipsum in abditis etiam anime penetralibus semper assistere, et quid illis geratur introspicere, et aperta omnia videre, nemo usquam cristianus est qui dubitet; nec ab omni dedecore, tanti testis metu saltem et veneratione, desistitur. Quid hic prestigii est, nisi quia quem presentem corde credimus oculis non videmus, eoque relabimur in quo veteres Cicero, qui Cristum certe non noverat, arguebat ubi ait: « Nichil animo videre poterant, ad oculos omnia referebant »? Quod si et nobis accidit et consilium optamus, idem nobis audiendus est Cicero, non quod alii precipue ex nostris desint, cum Augustinus ex hoc maxime librum Vere religionis michi texuisse videatur; sed iuvat in re nostra peregrinum, ut ita dixerim, hominem audire, presertim cum unus idemque locus sit ubi et vulnus aperuit et medicamenta composuit. Ait enim: « Magni autem est ingenii revocare mentem a sensibus, et cogitationem a consuetudine abducere ». In hoc ergo summis et nos viribus enitamur ut, sensibus domitis et victa consuetudine, aliquid animo videamus. Aperiamus iam tandem atque purgemus oculos illos intrinsecos, quibus invisibilia cernuntur: Cristum adesse videbimus. Et si de Marco Catone scriptum est quod puduit gementem illo teste mori, quanto magis pudebit Cristo spectante male vivere, male mori, aut omnino facinorosum ac turpe aliquid tanto sub teste committere. Sane noster hic testis infallibilis atque perpetuus, ut ad propositum sermo redeat, etsi ubique presens sit, nusquam tamen esse presentior, nusquamque familiarius nos audire et nobiscum colloqui quam in solitudine dignatur. Nimirum: nam et nullus interstrepit, et quod ab intentione mentem distrahat non est. Sic humanus animus assuescit celestibus, frequentique colloquio fiduciam salutarem concipit, et ex hospite atque advena fit domesticus Dei. Magno enim ex amore continuoque et fideli cultu inter Deum et hominem, familiaritas tanta est, quanta inter hominem et hominem non est. Quamobrem ut laboriosos homines, et mortalibus semper rebus implicitos ac terrenis occupationibus tota intentione demersos, iam nunc occupationum immortalium et inferni laboris habere primitias crediderim, sic simillimum veri putem solitarios Dei amicos, piis assuetos curis, iam hinc eterne vite presentire delitias. Nec incredibile dixerim, posse aliquem ex hoc numero, cui secularis ceni vestigium nullum extet, ad eum gradum misericordia sublevante consurgere, ut adhuc terris inclusus concinentes in celis angelorum choros audiat et videat in excessu mentis quod ad se rediens non possit exprimere.

 

VI. Sed quid horum omnium scire, quid ve de his loqui possum, peccator infelix et peccati mei pondus ac vincula circumferens, qui vel amore literarum amicum otio et literis locum amo, vel fortasse odio quodam ex dissimilitudine morum orto populum fugio, et fortasse conscientia vite mee multiloquum testem vito? His igitur pretermissis - quanquam, bone Iesu, ad hunc finem creati abs te ut in te requiescamus, ad hoc nati et sine hoc inutiliter atque infeliciter nati sumus - quanti tandem, pater, extimes illa comunia, vivere ut velis, ire quo velis, stare ubi velis, vere inter purpureos florum toros, autumno caducarum inter frondium acervos acquiescere, apricatione hiemem, umbris estatem fallere, neutram sentire nisi qua velis? In utraque tuum esse et ubicunque fueris esse tecum, procul a malis, procul ab exemplis scelerum, non impelli, non collidi, non affici, non urgeri, non dum esurire malis in convivium trahi, dum tacere cupias ad loquendum cogi, non importune salutari attrectarique ac detineri in compitis, et urbanitate incondita et insulsa totos dies in eculeo pendere, observare pretereuntes: quis te ut monstrum aliquod intueatur admirans; quis pedem figat occursu; quis flexus in tergum hereat et aut nescio quid raucum in aurem comitis insusurret, aut de te obvium interroget; quis in turba vel moleste urgeat, vel aliquanto molestius loco cedat; quis manum porrigat; quis ad caput illam referat; quis multa in angustiis loqui paret; quis tacitus oculo signum det, et stricto transeat labello. Demum non inter tedia senescere, interque salutantium greges premere semper et premi, arctari spiritum, mestisque vaporibus afflatum hieme licet media sudare; non humanitatem inter homines dediscere affectumque fastidiis odisse res, odisse homines, odisse negotia, odisse quos diligas, odisse teipsum; non oblivisci tuarum rerum ut multis ingratis vaces. Sine preiudicio tandem apostolice sententie, ad Romanos que est, « Quod nemo nostrum sibi vivit et nemo sibi moritur, sive enim vivimus domino vivimus, et sive morimur domino morimur », ita tibi et vivere et mori, ut non aliis quam Domino vivas et moriaris. Stare interim velut in specula, res curasque hominum sub pedibus intuentem, videre omnia teque in primis cum universitate transire; nec senectutem tacite subrepentem prius molestam pati, quam proximam suspicari, quod omnibus propemodum occupatis accidit; sed eam multo ante prospicere et preparare illi integrum corpus, equum animum. Nosse vite umbram hanc non vitam, diversorium non domum, viam esse non patriam, non cubiculum sed palestram. Non amare que fugiunt; optare que permanent; hec ipsa, dum adsunt, ferre pacifice. Semper te meminisse mortalem, sed cui sit immortalitas repromissa. Mittere retro memoriam, perque omnia secula et per omnes terras animo vagari; versari passim et colloqui cum omnibus, qui fuerunt gloriosi viri; atque ita presentes malorum omnium opifices oblivisci, nonnunquam et teipsum, et supra se elevatum animum inferre rebus ethereis, meditari quid illic agitur, et meditatione desiderium inflammare, teque vicissim cohortari, et ardentium quasi verborum faculas calidis admovere precordiis. Qui, quod inexperti non intelligunt, non ultimus solitarie vite fructus est. Inter hec, ut notiora non sileam, et lectioni dare operam et scripture, et alternum laborem alterno solatio lenire, legere quod scripserunt primi, scribere quod legant ultimi, et beneficii literarum a maioribus accepti, qua in illos non possumus, in posteros saltem gratum ac memorem animum habere, in eos quoque qua possumus non ingratum, sed nomina illorum vel ignota vulgare, vel obsolefacta renovare, vel senio obruta eruere et ad pronepotum populos veneranda transmittere; illos sub pectore, illos ut dulce aliquid in ore gestare, denique modis omnibus amando, memorando, celebrando, si non parem, certe debitam meritis referre gratiam.

Inventores artium quarundam post mortem divinitatis honore cultos audivimus, grate quidem potius quam pie; nulla est enim pietas hominis, qua Deus offenditur; sed erga memoriam de humano genere benemeritorum inconsulta gratitudo mortalium, humanis honoribus non contenta, usque ad sacrilegas processit ineptias. Hinc Apollinem cithara; hinc eundem ipsum atque Esculapium medicina, Saturnum Liberumque et Cererem agricultura, Vulcanum fabrica deos fecit; hinc Egiptus Osirim, Athene docta urbs Minervam coluere, quod ille lini, hec olei usum artemque lanificii repperisse fertur. Longum est singula prosequi, quod apud veteres huiuscemodi vanitatum nullus est modus; quas palam damnare non ausus ille poetarum maximus atque cautissimus, ut qui vero paratum forte supplicium verebatur, latenter utique nec minus eleganter irridere non metuit, quandoquidem animas eorum,

inventas qui vitam excoluere per artes,

quorum nomina vulgus mendax et omnium fons errorum in celum celi domino indignante locaverat, apud inferos ponit. Nominatim insuper ipsum medicine repertorem omnipotentis dei fulmine detractum ad stygias undas canit. Verum hec questio inter eos maneat; apud nos enim nulla de diis est questio, nec vero mirari unquam satis possum, viros in ceteris omnibus tam perfectos in solis superstitionibus tam deliros, et quasi velocissimos cursores euntes in diversum et ante oculos metam positam non videntes, ut, quorum pernicitatem miror, miserear cecitatem. Sane si talium rerum primis auctoribus honor aliquis debetur, quem deberi magnum modo humanum modestumque non inficior, quid non literarum artiumque nobilium repertoribus debeatur, qui non vomerem sulcis, non telam lateri, non fidium tinnitum auribus, non oleum aut vinum gutturi, quamvis et auribus et gutturi suos sonos suasque delitias, sed feliciora quedam instrumenta ad cibum et ornatum cultumque et medelam animi peperere? Enimvero id debitum ubi queso potissimum persolvatur? aut quis est qui dubitet, hoc ipsum literarum negotium, quo vel nostrum vel alienum consecremus nomen, quo multo perennius quam ere vel marmore virorum illustrium imagines excidamus, nusquam omnino melius, nusquamque liberius quam in solitudine posse tractari? Expertus hoc saltem loquor. Sentio quos animo stimulos, quas alas ingenio, quod illa operi vacuum tempus accomodat, que omnia preter illam ubi queram nescio. Vacuitatem vero seu vacationem dici mavis literarum atque artium fontem esse, si michi forte non credis, Aristotili crede, qui, primo Methaphisice sue libro, circa Egiptum constitutas mathematicas artes ait, rationem asserens, quod ibi gens sacerdotum vacare dimissa est. Quod nec Plato ipse tacuerat, de eisdem loquens in Timeo, quod « sacerdotiis prediti separatim a cetero populo manent, ne contagione aliqua prophana castitas polluatur ». De quorum vita, ut unus e sacerdotibus nostris ait, « Cheremon stoicus, vir eloquentissimus, narrat quod, omnibus mundi negotiis curisque postpositis, semper in templo fuerint et rerum naturas causasque ac rationes siderum contemplati sint; nunquam mulieribus se commiscuerint, nunquam agnatos nec propinquos nec liberos quidem viderint ex eo tempore quo cepissent divino cultui deservire; camibus et vino se semper abstinuerint ». Addit ad hec quod biduana ac triduana inedia humores corporis, ex otio atque immobilitate nascentes, acerrime comprimere et castigare sint soliti; multa quoque de cibo, de potu, de accubitu. Quibus moribus divinam ingenii ubertatem facile crediderim contigisse.

 

VII. Nec sum nescius ut hoc loco michi violenter occurritur ab his quibus solitudo et literis inimica videtur et virtutibus. Dicunt enim in primis carere solitudinem magistris quibusdam, quasi literarum dispensatoribus atque, ut ita dixerim, tenerorum altoribus animorum, sine quorum ope continua profecto rara unquam ingenia surrexere. Ita vero hoc dicunt, quasi ego pueris loquar et non his qui domi ferulam pedagogumque dimiserint. Instant tamen acrius, et eruditis etiam viris distrahi ingenium huc illuc prospectu vago et celo liberiore confirmant; quod quidem, ubi grande aliquid molitur, rapidi more cornipedis magno quem saltui prepares, frenandum colligendumque doctus nemo negaverit. Huius sententie patronum Quintilianum habent, qui libro Oratoriarum institutionum nisi fallor nono, cum secretum et « liberum arbitris locum et quam altissimum silentium scribentibus maxime convenire », deque hoc neminem dubitare dixisset, proculdubio hac in parte mecum sentiens, mox adiecit unde dissentiens videretur, et « non tamen » inquit « protinus audiendi qui credunt aptissima in hoc nemora silvasque, quod illa celi libertas locorumque amenitas sublimem animum et beatiorem spiritum parent; michi certe iucundus hic magis quam studiorum hortator videtur esse secessus. Namque illa que ipsa delectant necesse. est avocent ab intentione operis destinati, neque enim se bona fide in multa simul intendere animus totum potest, et quocunque ipse respexit, desinit intueri quod propositum erat ». Satis utique dixerat; et tamen, ut penitus ita sibi persuasum scias, insistit ac repetit: « Quare » inquit « silvarum amenitas et preterlabentia flumina, et inspirantes ramis arborum aure volucrumque cantus, et ipsa late circumspiciendi libertas ad se trahunt, ut michi remittere potius voluptas ista videatur cogitationem quam intendere ». Ecce igitur ut adversum me non spernendus testis in iudicium venit, qui, velut autoritati proprie parum fisus, Demosthenis, haud vulgaris equidem note viri sed absque emulo graie facundie principis, factum profert opinioni sue consentaneum; et « Demosthenes quidem » inquit « melius, qui se in locum ex quo nulla audiri vox et ex quo nichil prospici posset recondebat, ne aliud agere mentem cogerent oculi ». Habes, o studiose silvarum sectator miratorque, dicat aliquis, qui silvas et colles et secessus avios non tantum inutiles studiis opinetur sed damnosos. Quid hic dicam? Negem aut locutum vera Quintilianum, aut recte fecisse Demosthenem; imo vero vel in sententiam horum ibo, vel hos in sententiam meam traham? Convenire securius quam luctari. Poteram nempe perfacile hos incursus avertere, quod oratores ambo, hic quidem clarus, ille clarissimus: nec dubium nulli studiosorum generi minus silvas, et ea de quibus hic loquitur, atque omnino solitudinem convenire (quod expressius dicam cum ad exempla pervenero); sed non hinc evadere est animus; nec fuga nec bellum placet, concordiam quero. Itaque quamvis ego nusquam felicius quam in silvis ac montibus ingenium experiar, nusquam michi paratius et magnifici sensus occurrant - sicubi tamen magnificum aliquid occurrit - et equa conceptibus verba respondeant, nolim tamen, quod michi forsan singulare est ad universos trahens, dictum factum ve tantorum hominum damnare; quin utrunque potius amplector, et probo neutrum nostro proposito adversum. Neque enim studiosis impero ut in silvis aut in montibus libros scribant, sed permitto ut tali spectaculo recreatum animum in angustias cogant tacitas atque reconditas. Quas tamen nullo loco aptius quam in solitudine posse contingere quis est qui non, quamlibet urbium amicus, intelligat? Fuscum igitur ac silentem locum qui ad scribendum venit eligat; hoc enim iubentibus non obsisto; quod diurno scriptori dictum nocturnus non respuat lucubrator. Qua in re ipsius Quintiliani consilium non inefficax expertus, tecum, studiosissime pater, et cum lectore comunico. Ille enim, laudans Demosthenis hunc morem, ad extremum ait: « Ideo lucubrantes silentium noctis, et clausum cubiculum, et lumen unum velut rectos teneat ». Nichil horum, ut arbitror, solitudini obstare sed favere cunta fateberis. Itaque si inter tantas voces audior consiliumque novum non despicitur, et hos sequor et, longius evectus, si loci optio integra est, scripturum novi aliquid admoneo, quotiens se exemplo Demosthenis includet, illud ante provisum sit ut, post secundos ingenii successus, egressu facili in silvas et loca virentia, quoque nichil est Musis amicius, queruli amnis in ripam gravedinem possit fatigationemque deponere; nec ideo minus in arvum ingenii rerum semina iacere, et inter ipsum quietis reparandique animi tempus venturo labori materiam preparare, utile simul et iucundum opus, et actuosa requies et quietus labor, ut cum ad angustam illam Demosthenis ac secretam aream reditum fuerit, sententiarum sementem, inutilibus excussis, votiva verborum messis equiparet; atque ita nullum studio tempus iners aut inane preterfluat. Quod his precipue dictum sit qui orationes texunt aut historias; nam qui philosophiam ac maxime qui poeticam meditantur, quibus acuta potius et arguta quam multa conquirere mens est, eos libertati proprie relinquendos censeo: impetum ingenii sequantur, considant ubicunque est animus, ubi locus tempusque suaserint, aut ubi se stimulis maioribus adigi senserint, seu celo aperto, sed clause tecto domus, seu solide rupis obtentu, seu patule pinus umbraculo. Non multorum evolutione voluminum est opus: illis iam ante perlectis, in animo legunt, sepe etiam in animo scribunt; lectione preterita sed presenti ingenio se se attollunt. Nempe supra humanum modum rapiantur oportet si supra hominem loqui volunt: id sane locis apertissimis expeditius fieri interdum et alacrius animadverti. Unde sepe montanum carmen quasi hedum e toto grege letissimum atque lectissimum vidi et, nitore insito admonitus originis, dixi mecum: « Gramen alpinum sapis, ex alto venis ». Equidem ut huic tandem articulo finem faciam, et Marcus Tullius et Virgilius Maro, quos eloquentie principes latine nemo eloquens negabit, huic consilio herebant: dum alter cum sepe alias tum presertim ad tractatum legum civilium accessurus, frondosas quercus et delectabiles secessus, quodque ibi scriptum memini « ripam et umbram », et procerissimas populos, et concentum avium, et strepitum fluviorum, atque equas in partes scissi amnis in medio insulam parvam et huic nostre simillimam quereret; alter autem suum Alexim, quisquis is est, pastorio carmine laudaturus, « inter densas umbrosa cacumina fagos » assidue veniens, solus in montibus et silvis id faceret: Platonem secuti ambo, qui inter otiosa cupresseta et spatia silvestria de institutis rerum publicarum deque optimis legibus disputarat. Nota nimirum et vulgata commemoro. Multum tempore posterior Cyprianus, fide autem prior et martyrio clarus nec obscurus eloquio, tale quiddam et sensisse videtur et scripsisse; quod unum ex multis ingens mirator eius Augustinus in libris suis quasi illius ingenii experimentum et eloquentie gustum ponit, que in eo quanta esse potuerit, nisi gravitati rerum deditus verborum neglexisset ornatum, loci illius commemoratione notum nobis esse voluit. Ubi ingenium exercens non ait hunc thalamum loco abditum, cinctum muris, communitum seris, marmorea opacum celatumque testudine, aut tale aliquid, sed quid? « Petamus » inquit « hanc sedem. Dant secessum vicina secreta, ubi dum erratici palmitum lapsus pendulis nexibus per arundines baiulas repunt, viteam porticum frondea tecta fecerunt ». Ecce quam porticum et quam sedem vir sanctus et eloquens appetebat: vites, palmites, frondes, arundines, et inter hec studiosis semper amabile secretum, quod utique non optaret, si preter muros ac tectum nullis bene secessibus ingenium crederetur. Possem nunc apud alios hoc ipsum querere et plurium testimonio rem firmare, ni vererer ne aut fidei minus habuisse tantis testibus, aut cure amplius suscepisse dicerer quam oportet. Hactenus ea lege disserui quid sentirem, ut nullam ingeniis legem imposuisse me sentiant qui hec legent, siquis adeo abundans otio erit ut otium nostrum legat; singula igitur examinent de veritate rerum, non tam michi vel aliis quam experientie credituri.

Iam vero qui solitudinem virtutibus inimicam volunt, astipulatorem videntur inter ceteros Anneum Senecam habere, qui epystolarum suarum quodam loco, omnia nobis mala solitudinem persuadere; et rursus alio loco, mala ibi consilia agitari, cupiditates improbas ordinari, audaciam acui, libidinem irritari, iracundiam instigari ait. Que si indefinite aut universaliter dicerentur, hauddubie vel Senece resistendum, vel solitudinis patrocinium deserendum erat. Sed non ita est. Ea enim non nisi de stultis et qui passionibus vincuntur dicta esse, luce clarius in ipsis Senece verbis apparet. « Lugentem » inquit « timentemque custodire solemus, ne solitudine male utatur ». Audis aliquem solitudine prohiberi, sed adverte causam: luctum scilicet et timorem, acerrimas animi passiones. Quod ipsum latius extendens, « Nemo est » inquit « ex imprudentibus, qui relinqui sibi debeat ». Id utique verum esse quis non videt? Qui enim impos sui est, mox ut sibi relinquitur, oportet ut ruat. Talibus quidem ego non inimicam modo solitudinem, sed nec amicam urbem iudico, eo tamen amiciorem, quod illa ut criminum ministros sic et scrutatores habet et vindices, hec impunitatis et latebrarum spe reicit legum metum et reverentiam honestatis. Ceterum altera libertatem impudentiamque peccandi, altera fautores scelerum atque instrumenta suppeditat, utrumque pestiferum; verum ea nature perversitas, non solitudinis culpa est. Quod ut prorsus ita esse nec aliud Senecam voluisse pervideas, eadem epystola illam ipsam solitudinem, mestis ac pavidis et imprudentibus interdictam, Lucilio suo non modo permittit sed suadet ac precipit. « Sic est » inquit « non muto sententiam: fuge multitudinem, fuge paucitatem, fuge etiam unum; non habeo cum quo te comunicatum velim, et vide quod iudicium habeo: audeo te tibi credere ». Durum, nisi fallor, ac precisum dogma. « Fuge » inquit « multitudinem », libenter id quidem; « fuge paucitatem », patior non moleste; « fuge etiam unum », nil est quo me ulterius trudas, ad extremam solitudinem coarctasti. Quid iam restat nisi ut me ipsum fugiam, si et tunc tamen unum fugero? « Non habeo cum quo te comunicatum velim ». Mirum: ego vero habeo cum quo te, et fortasse plures, sed profecto unum habeo. O si nunc tale aliquid amico consulam, exclamabunt undique solitudinis ac virtutis adversarii, meque saxeum et inhumanum dicent; atqui Seneca, tantus vir, carissimo omnium amico precipit unum etiam fugere. At perfecto consummatoque viro loquitur. Hoc siquis dixerit, cum bona venia negabo; proficientium potius quam perfectorum ex numero fuisse Lucilium iuratus testis Seneca ipse fatebitur, quem etsi frequenter laudet, qui amantium mos est, si perfectum tamen nosset, nec totiens hortaretur, nec aliquando reprehenderet. At studiis saltem virtutique dedito, dicat aliquis; hoc fatebor, sed eo plane revertimur quo volebam. Neque enim ego aliis quam literarum et virtutum studiosis loquor; reliquis salubre consilium nullum habeo, nisi ut ante omnia vitam mutent; tum de loci oportunitate videbimus.

Ceterum his ipsis, quibus solitudinem oportunam dixi, nunquam suasi ut studio solitudinis amicitie iura contemnerent: turbas non amicos fugiendos dico. Quod siquis esse sibi amicorum turbas extimat, primum videat ne fallatur. Id vero maxime deteget repentina necessitas mutatioque fortune que, sicut optanda non est experiendi cupidine, sic si accidat experientie et discutiendis erroribus multum confert. Deinde si ut reliquarum rerum sic amicitiarum alter altero ditior fuerit, non movebor; nec tam amicos fugere solitarium monebo, quam optare ut ad se visendum singulatim potius quam catervatim veniant, non otio tedium sed solamen et auxilium laturi. Sit otium modestum et suave, non insolens; sit solitudo tranquilla, non ferox; sit denique solitudo non immanitas, in quam qui venerit miretur humanitatem, que ab urbibus exulat, silvas incolere, seque ursos in populis ac leones, in solitudine angelicum hominem invenisse. Ita plane sentio, atque hunc medium inter extrema callem teneo. Alter nonnisi inter turbas gaudet: huic misericordia magis quam redargutio debetur. Alter autem « Fuge » inquit « etiam unum »: huic nescio quid dicam. Tangis, fateor, Seneca, et autoritate premis tua, inclinaturus forsitan, nisi alter obsisteret non te minor, et si maiorem dixero credo non indignabere. Marcus Cicero amicitie legem tractans, non hos tantum quibus amicitia post virtutem iucundissima rerum est, sed asperos etiam et immanes, humanamque societatem atque congressum fugientes - quorum vix unicum exemplum toto orbe repperit - pati non posse ait, nisi « acquirant aliquem » non dixit amicum, natura enim obstabat, sed « apud quem evomant virus sue acerbitatis ». Sumptaque hinc occasione, Tarentini Archite dictum refert, cuius ea sententia est: neminem non modo in terris quantalibet rerum affluentia, sed ne in celo quidem presenti siderum conspectu mundique notitia felicem esse posse, nisi habeat cum quo illa participet; sic naturam nichil omnino solitarium amare. Idem famosiore alio quodam loco « Si omnia nobis » inquit « que ad victum cultumque pertinent, quasi virgula divina, ut aiunt, suppeditarentur, tum optimo quisque ingenio negotiis omnibus omissis totum se in cognitione et in scientia collocaret ». Deinde ut ironice locutum scires, aperte ait: « Non est ita; nam et solitudinem fugeret ». Ecce quam paucis verbis quecunque de solitudine loquimur damnasse videbatur! Et fecerat, nisi ulterius processisset, ut non tam Ciceronis dictum exponendum nobis, quam oratoris testimonium, licet in philosophie libris scriptum, ceu suspectum ab hoc iudicio repellendum esset. Sed ut liqueat de extrema et inhumana tantum solitudine illum loqui, quam qui fugit profecto unum etiam non fugit, atque ita non nostram sed diversam potius damnare sententiam, nec fuga solitudinis in turbam iri velle, sed id solum ne amore solitudinis humanitas fugiatur, vide quid addidit. Cum enim dixisset « et solitudinem fugeret », non dixit « et socios », sed « et socium » ait « studii quereret, tum docere vellet, tum audire, tum discere ». Cum igitur tantis bonis ornata solitudo, si participe careat, intolerabilis etiam ferocibus animis humanumque perosis commercium videatur, quid mitibus et humanitate preditis videri debet? Quod si amicitie ignaris collocutor unus tantum solatii afferre creditur, quid veris amicitie cultoribus fidelis amici conversatio allatura sit, in quo se se videant, ex quo verum audiant, cum quo, ut Cicero idem ait, sic omnia loqui audeant ut secum, de quo nulla suspicio, sub quo nulla fraus, pro quo nullus labor non suavis, sine quo nulla sit dulcis quies, a quo demum et adverse presidia et prosperioris fortune proveniant ornamenta? Hunc ego si a solitudine secludendum arbitrer, durus sim; nec vero michi unquam amici presentia interrumpi solitudo videbitur sed ornari. Ad postremum si alterutro carendum sit, solitudine ipsa privari maluerim quam amico. Sic itaque solitudinem amplector, ut amicitiam non repellam, neque fugiam etiam unum, nisi forsan is ipse sit, cuius mores etiam in urbibus fugiendos vite tranquillitas non negligenda suadeat. Tota res igitur ad hoc redit, ut sicut cetera omnia sic ipsam solitudinem cum amicis partiar, nullius boni sine socio iucundam possessionem humanius ab eodem Seneca dictum credens, solitudinem vero magnum et dulce bonum esse non dubitans. Ab ea autem non scelestos modo sed inertes et ignavos arceam. Ut enim Tiberii solitudo odiosa est, qua Capreas insulam immeritam perpetua commaculavit infamia, ubi sevitie ac libidinis officinam instituit ferus et fedus senex; sic Servilii Vatie solitudo ridicula est, qui non procul inde Neapolitano in litore prope Campanie Cumas latens senuit, otio famosus inutili, et intra villule sue septum non tam habitans quam sepultus. Et quam multos esse credimus ubique Servilios? sed hic ante alios occurrit, quem irrisor nobilis notum fecit et prestitit ne inferre coetaneis nostris veritatis iniuriam exemplique molestiam cogeremur. Iam intelligis ad quos quecunque de solitudine dicta seu dicenda sunt referam. Verum quia non omnibus est datum vel sanctitate vel literis excellere, preclaroque otio posteritatis amorem ac notitiam promereri, ut nec presens gloria nec sequentis evi fama solicitet, pro qua multi vitam voluntarie profuderunt et ob id ipsum clari sunt habiti, quanti facias, ut iantandem ad propositum revertar, hoc quantulumcunque vite tempus, cuius cum semel effluxerit recolligendi reparandique spes nulla relinquitur, tuum esse? quodque nulli mediocriter erudito vetitum est, cogitando saltem legendoque placidis fotum curis et rerum vinculis explicitum animum habere, Deo et rationi subditum, cetera liberum; corpus quoque gravi iugo eductum animoque soli serviens et, siquando per insolentiam rebellaret, mox imperata facturum? ereptum mille laboribus, mille periculis, mille ludibriis, posse ire pro libito, sedere, consistere, loqui, conticescere, meditari, non interpellantibus negotiosis atque solicitis, quibus miseris esse non sufficit nisi ad miserie cumulum alienis quoque miseriis abutantur?

 

VIII. Quid de preterito gaudium dicam, quod velut a tergo venit? Est quidem illud Virgilii notissimum

forsan et hec olim meminisse iuvabit;

 

nec illud ignotum

... iuvat evasisse tot urbes

Argolicas, mediosque fugam tenuisse per hostes.

 

Apud eundem poetam duo hec, diversa verborum sono sed eodem spectantia, unus idemque loquitur Eneas. Audis ut proprie inter labores futuri temporis verbo usus, illis exactis presenti utitur, et ubi dixerat « iuvabit meminisse », « iuvat » inquit « evasisse ». Sic est enim: dulce nonnunquam est amara recordari, demulcentque animum transmissa pericula quamlibet in partem (habet enim et prosperitas pericula sua, nec pauciora certe, nec leviora, et profecto fallaciora quam adversitas: « Quam metui nequid Lybie tibi regna nocerent » apud ipsum Virgilium anxius filio pater ait). Quanta ergo delectatio, quanta securitas solitudinis, metuenda quelibet emense et a tergo procul sua mala numerantis! Quam delectat illesum transisse pestifera et in bivio, ubi ad levam mors erat, dextrorsum tenuisse, eoque magis quo in partem alteram deliberatio pronior fuit! Habet enim hoc natura ut, ubi maius presentiusque discrimen fuisse recolitur, ibi de preterito plus gaudii sit. Quod ita esse nunquam clarius quam post ancipites egritudines, post horrenda naufragia, post hostilem carcerem formidataque bella perpenditur. Itaque sanitati redditos portumque tenentes et ex insperato vinculis elapsos aut victores crebro audias periculorum historias suorum cum gaudio renarrantes. Quam vero suaviter in animum redeunt, vel sprete mundi blanditie, vel contempti honores, vel bene sparse divitie, vel despecte voluptates neglecteque mine, vel alto animo calcata calamitas, vel quicquid omnino fallere potuit nec fefellit! Sed tamen potissimum hec delectant cum prorsus evaseris, ut nullus iam periculi metus sit.

Et ut minima etiam que videntur attingam, parum ne tibi videtur quotidiano illo tedio caruisse, quo vix habitator urbium unquam caret, quod scilicet non homini tantum homo sed sibi etiam egra mens parit, secum ipsa discordans? Occurrent tibi passim in plateis urbium stultorum greges, quibus nichil sit in ore frequentius quam verba illa grammaticorum: piget, tedet ac penitet; et illud Terrentii: « Nec quid agam scio ». Credo singula, precipueque novissimum. Nam si quid agerent scirent, confestim querele omnes conquiescerent. Cuius enim rei tedet, oro te, nisi ignorantie stultitieque proprie? Senece verbum est: « Omnis stultitia laborat fastidio sui ». Non placet eis vita, nec immerito: nichil enim habent stabiliti consilii, nichil firmi, nichil ad extremum placiti, quoniam, ut ibidem ait idem, « nisi sapienti sua non placent ». Nesciunt quid agant, seque id nescire non nesciunt, neque dissimulant. Consequens est ut ad quid vivant nesciant. Quomodo igitur ament, quod cui usui sit ignorant? Plerique ita vivunt, quasi ad nichil aliud quam ad serviendum gule ac ventri se se natos putent, prorsus infausta mancipia tam turpibus dominis addicta. Quod ita se habere nequa dubitatio sit, queri inter eos solet, siqua nature parentis indulgentia homini vitam daret non somni neque concubitus, non cibi neque potus indigam, sed cui absque his adesset et quies et soboles et sobria iugisque satietas, an optabilior ea vita esset, an hec nostra, que necessitatibus tam multis obiecta semper atque subiecta est.

Et quotiens casu aliquo his disceptationibus interfui! et in finem tacitus intendens raro aliquem ex his audivi, qui non hanc nostram miseriam illi beatitudini preferendam intrepide diffiniret! Qui illud insania exultantes dicere soliti sunt: nam quid si somnum, si concubitum, si cibum potumque subtraxeris acturi sumus? Aut quenam vita futura est, vite muneribus et officiis spoliata? Ut penitus pre se ferant et impudentissime fateantur, ad nil se aliud vivere quam ad ea, que comunia brutis animantibus sunt nobiscum. Quasi vero non perditum illud tempus, quo brevissimam hanc vitam cum somno et voluptate partimur, in melioribus curis, et vel in contemplatione Dei, vel in cognitione rerum, vel in exercitio virtutum possit expendi.

Quoque gravius stomaceris, omni fere sanioris consilii spe sublata, Deum memoriamque meam testor hec me sepius ex ore senum audisse quam iuvenum. Ea nostrorum senum gravitas atque maturitas est, ut a voluptate divelli miserum ducant, mortem ante oculos habentes mox e putri ruinosoque membrorum habitaculo miseros avulsuram. Adeo voluptatis nomen ab adolescentia dilectum usque in senium dulce est ut, si voluptas desit, voluptatis effectum spernant, nec nisi fedo et cenoso tramite velint quo cupiunt pervenisse, prorsus infelices et erronei viatores, qui terminum oderint, viam ament iam termino propinquantes. Quorum siquis ad fatendum talia tardior appareat, ita tamen dubitantem, ita disputantem audias, ut intelligi detur pudore eum magis a falso retrahi, quam animi iudicio verum sequi. De his in libro Vere religionis Augustinus: « Quibus » inquit « vilis est corporis salus, malunt vesci quam satiari, et malunt frui genitalibus quam nullam talem commotionem pati; inveniuntur etiam qui malint dormire quam non dormire; cum omnis illius voluptatis finis sit non esurire ac sitire, et non desiderare concubitum, et non esse fatigato corpore ». Nec longe post: « Qui sitire » inquit « et esurire volunt et in libidinem ardescere et defatigari, ut libenter edant et bibant et concumbant et dormiant »... non dixit: amant miseriam et dolorem - nemo est enim tam aversus a salute ut doloris et miserie nomen amet -, sed « amant » inquit « indigentiam, que est initium surnmorum dolorum ». Constat autem, sicut effectus in causis, sic in amore causarum amorem effectuum contineri; itaque concludens terribiliter: « Perficietur ergo » inquit « in eis quod amant, ut eis ibi sit ploratus et stridor dentium ».

Vides ut ex causa effectum elicit: quia amarunt indigentiam, miseriam consequentur. Multa ibi preterea divine in hanc sententiam disseruit. Res est autem vulgi ipsius confessione notissima. Itaque (quod ait) inveniri qui hoc malint dicere possumus, inveniri iam paucos qui aliud velint, quod, etsi oculos paulo altius attollere nituntur, vulgari fumo ac pulvere excecati nequeunt, ne ve ad meliora vocantibus aurem prestent, strepitus ac popularium errorum fragor impedit. Ita pars magna mortalium, seu volens seu coacta, beluarum moribus procurva in terram et corpori obsequens, animi negligens, sine virtutis illecebra, sine ulla notitia suimet spiritum trahit inglorium atque anxium; quamvis enim natura melior interdum pungat ac vellicet et admoneat sui, obstant tamen impedimenta que dixi. Hinc vite odium, hinc tedii radix, hinc illa inquietudo animi, qua nil peius patitur mortalis homo dum vivit. Quid igitur miri est si horum actus et consilia fluctuant? Si quicquid inceperint non delectat? Non est enim quod volebant, cum nil penitus certi velint. Certum et semper unum velle, sapientis est signum; votorum inconstantia summum stultitie argumentum est; non desinam tibi Senecam inculcare: « ignoranti quem portum petat, nullus suus ventus est ». Itaque simul eunt, redeunt, et utrunque cum tedio. Vidisti aliquando ut se raptim loco moveant, ut gregatim prodeant, ut repente dissentiant, cum unus hac ire cupiat alius illac. Quomodo enim inter multos conveniat, cum secum quisque dissideat usque adeo - libet enim immorari - ut quem paulo ante videris non agnoscas, et quem nunc nosse videare post paulum percontari oporteat cuias sit? Ita nunc leti, nunc tristes sunt, nunc humiles, nunc elati, nunc senio graves sunt et immobiles, nunc puerili levitate volubiles, ut illa iam parium collusio et temeraria ire collectio positioque et mutatio in horas, que infantibus Flaccus attribuit, propria et peculiaria senum sint. Quorum instabilitas eo damnosior, quo liberior et monitores aspernatur, et autoritate se contegit, et exemplo nocet. Etsi enim cuiusque natura suis vitiis abundet, magna tamen pars malorum ex emulatione quadam imitandique libidine nata est. Nam quis unquam imitator sui ducis errore contentus fuit?

Transcendere delectamur et conspici, et quos sequebamur post terga relinquere. Dedit hoc preceptum, fateor, eloquentie studiosis Quintilianus, ut imitator quisque contendere quam sequi malit, ea scilicet ratione, quia forsitan quem transire nititur, etsi non transierit, equabit (« Eum vero » inquit « nemo potest equare, cuius vestigiis sibi utique insistendum putat; necesse est enim semper sit posterior qui sequitur »); ad hoc « quod plerunque facilius est » inquit « plus facere quam idem ». Alias quoque causas affert dicti huius que, ut illic cognitu pulcerrime, ita hic relatu supervacue sint. Ceterum quod utiliter in oratoria, hoc est bene ornateque loquendi arte, precipitur, ad artem male turpiterque vivendi damnabiliter est translatum, et quod ille iussit implevimus: contendimus, equavimus, vicimus; iam de sequacibus duces sumus; venient qui nos sequantur et superent, ut una eademque res varie sit. Proposita erat imitatio, edicta contentio; in utraque tibi, Quintiliane, paruimus, verum alio fine proposito: tu verborum claritatem imitandam dicis, nos actuum tenebras imitamur, inque hoc unum studium et fervens ille conatus noster impenditur. Atque utinam tam cito boni imitatores, siqui sunt, duces suos equent, quam cito mali vincunt suos! Quod ad nos attinet, datum de orationis virtute consilium pessimo artis additamento morum vitiis applicantes, relicta nobis a patribus magno cum fenore ad posteros errorum exempla transmittimus. Et miramur auctum insanie cumulum, cui omnes adiciunt detrahit nemo! Potius mirer siquid iam ad amentie summam desit, tot in unum undique coeuntibus ingeniis tantoque studio magistrorum. Et quamvis actuum viteque periculosior imitatio sit, ubi maxima scilicet res agitur, tamen etiam in minimis furor iste versatur. Unde enim hec habituum atque incessuum in dies mira simul ac ridenda varietas, et nunc pedes contegens nunc pudenda nudans vestis, nunc terram tergentes nunc cubitum arctantes manice, nunc mamillas conterens nunc sub inguina fluens zona? Unde illa musici modulaminis, non sine gravi discrimine rerum publicarum ut Platoni videtur, postremo unde ista vel stili, vel quotidiani etiam sermonis tam crebra mutatio? Nimirum has odiosas et inamenas nugas nichil magis quam preceps et importuna nec suis unquam contenta finibus invexit imitatio, invectasque aluit auxitque.

Quomodo enim fieri potest, ut vivendi tenor idem maneat his qui non se virtuti, non suo iudicio, non amicorum consiliis regendos, sed emulatione, sed aliene dementie stultorumque furoribus se volvendos tradunt? Denique qui naturam propriam exuunt, patrios mores abiciunt, nichil nisi peregrinum atque adventitium venerantur, totiens mutentur oportet, quotiens aliquid occurrerit quod mirentur. Nullus itaque mutandi, quia nullus imitandi modus: cunta illis aliena placent, sua omnia displicent, quidlibet esse malint quam quod sunt, idque unum hercle non immerito, si non animi levitate sed gravi aliqua suarum rerum extimatione contingeret. Unus apud Senecam imitator Salustii, Aruntius, ridetur; sed, michi crede, vicus omnis Aruntium suum, imo vero Aruntios multos habet, non verborum modo sed rerum simias. Quo habitu, quo sermone, quo animo, denique quem se esse velit nemo determinat, et ob eam causam quisque dissimilis sui est. Vestigiis senum delirantium ingressa, nimium docilis iuventus magno spiritu ad supremum stultitie cacumen evasit, primos secundis ac secundos tertiis atque ita deinceps facile vincentibus. Sic per manus traditus et inter manus auctus furor, quantus ad novissimos perventurus sit, metiri animo difficile est. Quamvis et illud forsan est verum, iam ad extremam perventum esse, et in nobis esse completum quod ante tot secula dictum erat: « Omne in precipiti vitium stetit »; ut sine ruina nullus ulterior sit progressus. Et forte licentius institisse videar huic loco quam sat est. Quod sicui nota sit molestiarum mearum prima et maxima, ex humani generis atque in primis Italie commiseratione proveniens, unde olim virtutum exemplaria petebantur, quam, heu, nunc video peregrinorum rituum imitatione corruptam, et domitarum a se gentium, ut quondam spoliis, sic nunc erroribus exundantem, fortasse mirabitur tantum me dolorem, tam brevibus absorbuisse gemitibus. Nam quis tacitum ferat hoc nescio unde oriens rerum nostrarum indignum et turpe fastidium, unde turpior admiratio et cultus indignior nascitur externarum?

At non sic maiores nostri, quorum dici utinam posteri mereremur: sua illis placere poterant et placebant. Non Rheni vallem, non Danubii fluenta lustrabant ad conquirendas has insanias, quibus italicum decus in obscenam barbariem degenerare compellerent, sed imperii dilatandi studio querendeque glorie peregrinabantur signis erectis et armatis exercitibus, non deformitatem patrii habitus sed triumphos et clara cognomina relaturi. Nec tamen usque adeo suis delectabantur, ut cunta passim aliena contemnerent; amabant quicquid usquam vera laude dignum erat, eque apud hostes atque amicos, eque apud alienigenas ac vicinos. Sicubi virtus animi, sicubi morum splendor, sicubi belli, sicubi pacis artes, sicubi lingue vel ingenii suppellex ornatior aut opulentior doctrina, cupide suam in domum convehebant, nulla omnium spolia opimiora censentes - nec vero fallebat extimatio: nulle enim profecto divitie certiores quam que animo possidentur; sicubi autem turpe aliquid, vel castigare vel spernere studium erat. Nostra vero gloriosa posteritas magnum se aliquid assecutam credit, siquis adolescens et, quod magis stomacor, siquis senex, vel ignoti advene turpe sagum, vel stipendiarii militis ridiculam togam sumpsit, aut eo profectus est unde pubetenus abscisa veste domum redeat, seu insigni aliquo ludibrio deformatus et tale aliquid passus liber, quale David in suis servis ultus est tam graviter, et quale nunc etiam, si resurgat, insani avus imitatoris et misereatur et stupeat in nepote. Que quidem omnia, non aliter quam si ad me dedecoris aut glorie summa pertineat, iampridem, nescio cur, mestus intueor et, postquam observare primum cepi, mirum in modum, fateor, animo suspensus expecto quisnam varietatum modus, aut ubi res desinat. Hic sum, et mallem etate qualibet natus esse.

 Etsi enim nulli evo querelarum causa defuerit, etsi « tempus talium inventor vel cooperator » non « bonus » ut ait Aristotiles, sed malus, iandudum hec portenta decoxerit, nondum tamen ea consumator pessimus tempus excuderat. Certe primi illi, quod omnes audivimus, maiores nostri virtutem et gloriam mercabantur, que reposita est illis in memoria hominum sempiterna. Nos, quod omnes videmus, obbrobrium immortale et meras ineptias nundinamur; quod sepe, nam memini, et verbo et literis questus sum, nequicquam tamen. Incubuit nobis ira Dei et iusta nos ultio persequitur; sic se lesus Omnipotens, sic se Domitor orbis ulciscitur; ille de ingratis servis, iste de superbis dominis supplicium sumit. Exclamarem: « Quo pergitis, oh miseri, quo vos ultima rapit insania? Cohibete gradum, subsistite et videte quo ruitis! deseruistis patrum vestigia ut ambuletis vias hostium, et quos armis vicistis, eorum erroribus victi estis. Repetite mores patrum, alienos sinite, non ut honestius tantum sed ut letius vivatis, et aliquando discatis unum velle, de quo non quorumcunque libidini sed rationi insite iudicium tribuatis ». Hec dicerem et quicquid in rem presentem indignatio dolorque dictarent, nisi obtorpuisse animos actumque de rebus nostris crederem. Nempe qui aliis iter rectum ostendere solebamus, nunc quod exitio proximum est, ceci cecis ducibus, per abrupta rapimur alienoque circumvolvimur exemplo, quid velimus nescii; nam, ut ceptum exequar, totum hoc malum, seu nostrum proprium, seu potius omnium gentium comune, ignoratio finis facit. Nesciunt inconsulti homines quid agant; ideo quicquid agunt, mox ut ceperint, vergit in nauseam; non agenda enim agunt, sed quid agant querunt, et in densissimis fruticetis difficultatum causas ac negotia aucupantur. Hinc ille discursus sine termino, hinc medio calle discordie, et ante exitum damnata principia, et expleti nichil. Querunt quomodo diem fallant et, quasi parum sol ad occasum properet, ingenio cursum iuvant.

Et quam comunis illa vox talium: « Pellamus hanc diem, agamus aliquid, ut interim dies hec transeat »! Atqui frenanda dies erat non urgenda; sed longa nimium illis dies, multumque nox longior, postremo longa ad fastidium vita est, nec tantum hieme estatem, estate hiemem, sed mane vesperam, sero autem auroram exposcunt votis, utranque cum venerit contempturi. Impletur in eis ad literam quod scriptum est: « Sicut cenus desiderat umbram, et sicut mercenarius prestolatur finem operis sui, sic et ego habui menses vacuos, et noctes laboriosas enumeravi michi. Si dormiero dicam: quando consurgam? et rursus expectabo vesperam, et replebor doloribus usque ad tenebras ». Quod inops afflictusque Iob dicebat, hoc valitudine prospera divites nostri dicunt: queruntur replenturque doloribus expectando et, cum rerum natura perpetuo litigantes, segnes horas increpitant, pigra momenta precipitant, cum, ut dixi, freno non calcaribus res egeat, si modo frenum ulla arte rapidissimum tempus exciperet. Isti autem puto mortem, quam pre omnibus timent, iam adesse, vitamque, quam pre omnibus optant, abiisse iam vellent, tanto nisu fugam temporis impellunt, quam exitii causam multis fuisse certissimum est, qui futurorum anxii et presentia semper exosi, vivendi tedio manu mortem arcessere sunt coacti.

Quid autem hec tam multa ad id unum, de quo agimus, forsan interroges. Nempe ab his malis et ab huiuscemodi tedio preservat solitarie vite iocunditas. Lete presentibus utitur, futura equanimiter expectat, non pendet in crastinum, nichil in posterum diem differt, quod hodie fieri possit aut debeat. Nec immerito. Quid enim stultius, quam futuri desiderio aut spe, quod alienum est et mille casibus subiacet, presens quod unum tuum est certumque negligere? Nunquam pendere desinet, qui in crastinum pendebit; nullus enim dies preter ultimum crastino carebit, nullus preter primum non alicuius diei crastinus fuit.

Que res vite nostre malum, quo vix ullum maius, intulit: vivendi spe nunquam vivere et, more canis ociorem se leporem insequentis, semper inanes auras morsibus captare, nunquam apprehendere quod intendas. Siquidem dies crastinus, ubi advenerit, iam crastinus esse desierit, ecce iam vel crastinus alter apparet vel idem ille clam progressus, etsi enim dies alter est uterque tamen est crastinus. Illum sequimur, ille semper iuxta, semper tamen ante est, et vicinitate nos fallit, et cum ad eum venerimus, improvisus elabitur, sic iterum atque iterum e faucibus nostris ereptus, et semper ante nos fugiens, nunquam consecuturos ad se sequendum incitat. Ita interim nichil fit eorum que hodie fieri possent. Solitario, cui quid agere velit iam provisum est, cui non modo de partibus sed de tota etate semel est constitutum, non dies aut nox longior, sepe vero brevior est quam vellet, dum honestis in rebus occupatum deserit et ante suscepti finem operis lux finitur.

Novit tamen et diei noctem et nocti diem addere, et ubi res exegerit utranque miscere, alioquin utriusque partitus officia, et id omnibus modis agens, ne datum tempus, cui neque stimulos addere vult neque frenum potest, inutiliter effluat. In hoc omne consilium omne studium ponit; hic se totis animi viribus excitat; demum hec illi curarum omnium summa est; omnem molestiam, omnem tedii sensum demens, hodiernum diem hodie vivit, crastinum, si dabitur, cras victurus. Illius interea spe suam rem agere non omittit, sciens illum multos fallere solitum et multa mentiri; huic potius fidem habet, quod enim ille pollicetur hic prestat, et tanta est cecitas mortalium, ut spem quam rem ipsam cupidius amplectantur. Novit preterea quis habitus, quis sermo, qui mores iuventam, qui senectam deceant.

His animum coaptat: nulla mutatio est, nisi quam etas ipsa suaserit, quippe non adsunt quos imitari velit, quibus ve ducibus insaniat: ad naturam respicit, hanc ut ducem ut parentem sequitur, « a qua non verisimile est » ut ait Cicero « cum cetere partes etatis bene descripte sint, extremum actum tanquam ab inerti poeta esse neglectum ». Scio hominem, non dicam ut Paulus, sed hominem in corpore verum, et in solitudine constitutum, agresti victu et studiis contentum suis, cui etsi multa desint ad felicem vitam, hoc non exiguum solitudinis munus adest; quod sine concursu hominum et sine tedio, sine ullis angoribus, totus illi annus lete ac tranquille quasi unus dies agitur. Cum isti interim delicati urbani, inter vina et epulas, inter rosas et unguenta, inter cantus et spectacula, bacho madidi, somno marcidi, rerum fessi, undique tedio simul et voluptatibus defluentes, diem unum anno iudicent longiorem, et vix paucas horas possint sine murmure fastidioque traducere.

 

IX. Hactenus hec que pro tempore, cuius michi penuria est ingens, partim visa vel audita commemini, partim ex visis auditisque conicio, et de altioribus quidem ut peccator trepide, de comunibus ut expertus audacius; quod michi conversatio hec et libertatis studium notusque literarum ac solitudinis amor prestant. Quibus iam tandem finis esto, si unum addidero: solere provinciarum presides rectoresque urbium, ubi primum fines sue ditionis ingressi sunt, edicto denuntiare maleficiis ut absistant. Qui mos adolescente me per Italiam frequens erat, an sit adhuc nescio; nam et inde nunc absum, et ubique terrarum cunta paulatim in deterius cedunt, omnes boni mores brevis evi sunt, mali autem immortales. Videbamus passim sub presidibus novis manifestam ex urbibus circumscriptorum, furum et lenonum fugam. Quanquam, si ad antiqua respicimus, aliquanto vetustior ea consuetudo est, qua oportune admodum usus fertur clarissimus ille dux in exercitu Numantino, quem superiorum ducum secordia licentiaque militum corruptum acerrimo correxit imperio, quando ex castris coquos et lenones, et institorum magnam aciem, ceteraque id genus fomenta libidinum, cum duobus scortorum milibus, que luxuriari et fugere solitum exercitum sequebantur, eodem illo die quo primum castra contigerat una preconis denuntiatione submovit.

Que res multum preclare illi et quasi iam desperate victorie contulisse creditur; secuti sunt alii clari duces, sed clarissimum nominasse suffecerit. Nobis, ut ad rem veniam, qui non urbes, non regna, non exercitus, sed nostri pectoris statum regendum corrigendumque suscepimus, parva quedam videatur obvenisse provincia; verum ubi ad comprimendos motus rebellantis animi rationis imperium accesserit, tum primum intelligitur, quam grave bellum difficilisque provincia est se ipsum regere. Quid igitur hic agendum? Nempe, si me roges, quod presides ducesque solitos dixi. Maius illis forte negotium, numero quidem fatear, illis enim magnorum populorum aut exercituum, nobis unius anime cura commisa est; periculo autem negem; quid enim periculosius quam perire, quamvis solus pereas? cum quibusdam potius mali solatium videri soleat periisse cum multis. Itaque nobis quoque pellenda flagitia nostris e finibus, fugande libidines, comprimenda licentia, castiganda mollities, erigendus ad meliora animus, et quod eleganter ait Flaccus:

 

...scelerum si bene penitet,

eradenda cupidinis

prave sunt elementa, et tenere nimis

mentes asperioribus

formande studiis.

 

Alii regant urbem populi, alii militum exercitum, et nobis urbs animi nostri est, nostrarum exercitus curarum: bellis civilibus et externis quatimur. An putamus ullam inquietiorem esse rempublicam quam humani status animi est? an credimus leviores nobis hic hostes esse quam apud Numantiam Scipioni? Ille unam urbem et unum populum oppugnabat; nos adversus mundum, carnem ac demonia certamus. Quales hi tibi videntur hostes, quam concordes, quam soliciti, quam feroces? Venit ille dux, ut dictum est, ad exercitum corruptum, victis fugatisque ducibus successit. Quid nos? nunquid non satis in languidum corruptumque orbem venimus, et exemplis ignavie refertum non aliene tantum sed et nostre? quot cadentes audivimus? quot prostratos vidimus? quotiens ipsi cecidimus? quot cadendi periculis subiacemus? Omnia circum plena terroribus: nostri molles et enervati affectus, hostes multi et indomiti, ingens paratumque discrimen, nullus somno locus aut inertie; si salutem, si victoriam optamus, utamur exemplo victoriosi ducis, quando et nos rerum nostrarum duces sumus, et periculi paritas parem exigit cautionem.

Quid loquor? imo quidem et periculum nobis maius et premium; illi enim aliena tantum vitia, nobis propositum est et nostra corrigere; ille mortalis aliquandoque periture patrie statum, sibi vero temporalem gloriam procurabat; nos immortalis anime salutem et eternam vitam. Quamobrem si maiora minoribus et si alienis nostra preponimus, summa diligentia quecunque huic proposito officiunt propellamus. Et quomodo, inquies, hoc fiet? tu ne vitia in exilium pelles, quod nec leges unquam potuere nec reges? Tu ne novis artibus res inenodabiles ut absolvas, desperatum ad hoc tempus iter aggrediere? Luxum divitibus, furta servis, lamenta pauperibus, invidiam plebi, nobilitati superbiam, fraudem curie, voluptatem foro, discordiam multitudini, avaritiam fere omnibus extorquere? Vellem posse, sed non spero, et facilius fateor omne sulphur ex Ethne visceribus, omne cenum e cuntis paludibus egeri posse, quam mala hec, hos scelerum ardores, has morum sordes ex urbium sentina, ubi talium pessima mercium sedes est, inter quas infeliciter felix licet ingenium coalescat, et unde felicius sit abesse.

Quid ergo? Ad meum illud familiare consilium recurro, ut pestes, quas fugare non possumus, fugiamus; in quam rem unicum solitarie vite portum ac profugium scio. De quo tam multa disserui, ut iam verear ne fastidio tibi sim, ne ve ipsis urbibus solitudo tibi loquacior videatur.