(XVII, 10)  Ad Iohannem Aretinum, quid est quod volentes unum aliud agimus.

Tres michi de te veteres radicatasque sententias una recens auxit et renovavit epystola, sapientie simul et virtutis et amicitie tue testis. Ita michi liquido ante oculos ponis quod, Deum testor, nunquam inde discedit, evi brevis et incerti fugam; ita graviter hinc occupationes meas antiquas, sique sunt que laudem mereantur, hinc novas veteribus adversas et querende glorie inimicas coacervando dinumeras; ita dulciter hortaris ut fugiam meque in libertatem eripiens, que michi non exiguo apparatu iacta sunt, rerum meliorum fundamenta non deseram, sed accelerem potius et pericula more longioris intuens, alas ingenio, calamo calcar adiciam, ut iam, quod vix possibile videbatur, et prudentior apud me vir sis et melior et rebus meis amicior quam putabam.

Quid vero me responsurum credis? negaturum ne aliquid? nichil prorsus; possem lingua forsitan, corde non possum. Urgeor quidem, non opus est equuleo; violenta est veritas, animos ligat; quid enim non ingenue fatear tibi quod negare michi ipse non audeo? Illico ut epystolam tuam legere occepi, dixi mecum: 'Hec veri nodos secum attulit; captus sum'.

Unde igitur nunc evadam? quibus me artibus expediam? quo ingenio me absolvam? postremo quid dicam, nisi quod cum toto genere humano comune crimen est michi? quis est enim hominum qui non sibi sepe nocuerit, cui non proprie dici possit vetus illud verbum: «Omnia mala hec tibi, o stultissime, procurasti»? Elegans et plane argutus Iohannis Crisostomi tractatus est, primo forsitan congressu mendacii frontem habens, at si acrius intueare, nichil verius; est autem hic titulus: Nisi a semet ipso neminem ledi posse. Quo audito statim inimicum veri vulgus insaniet; quodsi ad se rationibus viam pandat, velit nolit, ita esse fatebitur.

Patimur mala que fecimus et sepe in caput auctoris pena revertitur. Non aliunde premimur, nec oportet; crede enim michi, nil opus acie instructa aut machinis muro admotis defossisque clam cuniculis; quisque hostem vastatoremque suum secum interque delitias suas habet, illi obsequitur, mirum dictu, et adversus se pertinaciter illi favet. Dices autem, et antequam dicas assentior: ‘Non est hoc culpam purgare, sed participare cum plurimis; aliena quidem accusatio, non excusatio nostra est; insigniorem forte reum culpe comes, innocentiorem certe non faciet'.

Omissis ergo aliis ad me revertor. Video te, amice, vero armatum, facile, si resistam, in hac colluctatione victorem. Eodem enim forte tempore quo in frontem argumentorum tuorum ictus excipio, transalpinus amicus literis quoque non minus validis quam urbanis, nudum, ut ita dixerim, tergum ferit, querens itidem ex me quid est quod ego, tantus ruralis affectator otii, in tot urbana negotia sim relapsus sponte, ut sibi videtur, mea; et - vide artificiosissimum leporem - ne forsan interrogatione conturber, antequam me tangat, de se querit admirans quid cause est quod ipse quoque babilonicos anfractus male oderit, nec dum possit, effugiat.

Ecce ut duos amicos e diverso terrarum tractu in idem pugne genus similitudo quedam contraxit ingenii. Quid autem diceret uterque vestrum, si nosset quo in statu, nunc maxime dum loquor, res sunt mee? siquidem coniuratis non ad imbrem sed ad diluvium cuntis celi sideribus, hieme aspera et intractabili, transire tibi et michi familiarissimas Alpes cogor.

Sed a quo, forsan interroges. Et a quo putas nisi a me ipso, qui sic alterius factus sum, ut dulces preces atque, ut Laberii verbo utar, Viri excellentis... Summissa placide blandiloquens oratio apud me inexorabilis vim precepti imperioseque vicem maiestatis obtineant? Ita nichil se se vilius est homini, nichil venalius libertate.

Amico sane alteri viva voce, si illuc vivus integerque pervenero - questio enim subdifficilis et, nisi fallor, utilis comunis est illi tecum -, tibi autem scripto trepidante respondeo, non equidem ut excuser, quod fieri non posse iam sum fassus, sed ut siquo pacto fieri potest, non vulgo inerti et illaudato et obscuro sed illustrium comitum gloria ac splendore me contegam. Quid igitur Paulus Apostolus undique summus vir, quid ait, oro te? «Non enim» inquit, «quod volo facto bonum, sed quod nolo malum, hoc ago».

Quid, amice, dicent alii, si Paulus hoc dicit? iam quod sequitur nosti, quibus hoc verbis excuset: «Si quod nolo» inquit, «ego hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum». Anceps penitus et profunda conclusio quamque contra me verti posse non infitior. Sed modo non vacat his incumbere; signare autem locum libet ad quem redeas, siquando fortassis tibi talium cura erit. Psalmus est centesimus decimus octavus; ibi non procul a principio iste nodus apostolicus acerrima quidem Augustini disputatione resolvitur. Nunc leviora prosequamur.

Quid enim ipse pater Augustinus, quid agebat illo conversionis sue die et in illa saluberrima sed difficillima conflictatione animi, dum ad meliorem transire vitam vellet nec transiret? quibus estuabat angoribus, quibus stimulis urgebatur? et tamen pestifero tenebatur freno ne transiret, quo non magno apparatu sed sola voluntate transeundum erat, quando, quod eleganter Flaccus irridet, Strenua nos exercet inertia; navibus atque Quadrigis petimus bene vivere; quod petis hic est. Libet tanti viri illius angustias meminisse et intestinum illud animi sui bellum, in quo, sicut dignum erat, pars tandem victa deterior clarissimum et eternum meliori prebuit triumphum; idque eo libentius recordor quia res in hac eadem urbe ubi ego nunc simile quiddam experior, gesta est.

Ambrosii basilica sola est inter domum quam inhabito, et cappellam perexiguam, ubi in archano conflictu dissidentium curarum tandem victor Augustinus, sacro fonte ab eodem lotus Ambrosio viteque prioris solicitudine liberatus est; quo facto statim amicus ille Cristi antiquus et hic novus magno sanctoque gaudio exultantes carmen illud famosissimum laudis et confessionis mutue pariter cecinerunt Deo, quod mox late per omnes ecclesias divulgatum hinc exordium sumpsisse compertum est.

Iam vero, si libet, ipsa de se loquentis Augustini verba percurram; vix enim possibile dixerim tantam talis animi procellam efficacius aliis verbis exprimere. «Tam multa» inquit, «faciebam in corpore in ipsis cuntationis estibus, que aliquando volunt homines et non valent, si aut ipsa membra non habeant aut ea vel colligata vinculis vel resoluta languore vel quoquo modo impedita sint. Si vulsi capillum, si percussi frontem, si consertis digitis amplexatus sum genu, quia volui feci; potui autem velle et non facere, si mobilitas membrorum non obsequeretur.

Tam multa ergo feci ubi non hoc erat velle quod posse, et non faciebam quod et incomparabili affectu amplius michi placebat, et mox ut vellem possem, quia mox ut vellem utique vellem. Ibi enim facultas ea que voluntas et ipsum velle iam facere erat; et tamen non fiebat faciliusque obtemperabat corpus tenuissime voluntati anime ut ad nutum membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluntatem suam magnam in sola voluntate perficiendam. Unde hoc monstrum et quare istuc?

Luceat misericordia tua, et interrogem si forte michi respondere possent latebre penarum hominum et tenebrosissime contritiones filiorum Adam. Unde hoc monstrum et quare istuc? Imperat animus corpori et paretur statim, imperat animus sibi et resistitur; imperat animus ut moveatur manus, et tanta est facilitas ut vix a servitio discernatur imperium, et animus animus est, manus autem corpus est; imperat animus ut velit animus, nec alter est, nec facit tamen. Unde hoc monstrum et quare istuc? Imperat, inquam, ut velit, quod non imperaret nisi vellet, et non fit quod imperat». Hec est Augustini admiratio de se ipso.

Quod si sibi potuit accidere, quid in me tale aliquid miremur? Adhuc tamen, ut vices, subterfugio et vagor, necdum aut tuus stupor aut amici illius aut meus - me enim ipsum erroresque meos atque animi mei monstrum aliud volentis et aliud agentis, nolo extimes me magis aliquem admirari - brevi aliqua et aperta responsione comprimitur.

Quid est ergo quod Paulus, quod Augustinus, quod innumerabiles alii et, ut nostra prosequamur, quid est, inquam, quod amicus ille, quod ego, quod tu forsitan unum volumus aliud agimus, cum ad id nemo proculdubio nos compellat? Ad hoc Paulus ipse, quidem obscurius, ut dixi; sed simplicitas veritati et familiaribus amica colloquiis; ipsum igitur audiamus Augustinum et quonam is stuporem illum suum fine determinet.

«Sed non» inquit, «ex toto vult animus, non ergo ex toto imperat; nam in tantum imperat in quantum vult et in tantum non fit quod imperat, in quantum non vult; quoniam voluntas imperat ut sit voluntas, nec alia sed ipsa; non utique plena imperat, ideo non est quod imperat; nam si plena esset, nec imperaret ut esset, quia iam esset. Non igitur monstrum partim velle partim nolle, sed egritudo animi est, quia non totus assurgit, voluntate sublevatur, consuetudine pregravatur, et ideo sunt due voluntates, quia una earum tote non est, et hoc adest alteri quod deest alteri».

Hec est nuda et pura veritas, amice: volumus quidem omnes esse felices, idque ullatenus nolle non possumus; ea nobis nascentibus insita prorsus inextirpabilis est voluntas. Volumus, inquam, felices esse omnes; sed non omnes facimus quo felices simus, imo vero viam ipsam unicam et angustam qua ad felicitatem pergitur, pauci admodum sequi volunt, neque id ipsum plene volunt potiusque velle cogitant quam volunt. Hinc ille pestifer torpor ac perplexitas animorum, de quibus multa iam diximus, aliud agentium cum aliud velle videantur; quodsi vere vellent, utique illud agerent, non quod agunt.

Possumus ergo, si volumus, ad felicitatem ire; hoc est illa agere que nos ad felicitatem veramque libertatem animi perductura cognoscimus; sed ita demum, si vere si plene si constanter si bona fide volumus. Ceterum velle ipsum fors non statim nostri erit arbitrii; quod etsi liberum acceperimus, libertatem ipsam sic peccati mole pressimus et consuetudinis pessime vinculis astrinximus, ut sine presentissima Dei ope vix ad honesta consurgat, tam multa sunt que retrahunt et obsistunt.

«Nam» ut ibidem ait idem Augustinus, «non solum ire, verum etiam pervenire illuc, nichil erat aliud quam velle ire», et sequitur: «sed velle fortiter et integre, non semisauciam hac atque hac versare et iactare voluntatem, partem assurgentem cum alia parte cadente luctantem». Hec sunt que in anxietate persimili divine et ingentes ille anime senserunt; hoc vobis, quotcunque estis amici de me soliciti ac pendentes in presenti rerum mearum difficultate, responsum sit.

Unum valde me pregravat, ne in totum velim quod ex parte volo et plene velle, nisi fallor, volo. Volo, inquam, idque me velle dicere, Cristo licet audiente, non timeo; sed dignum fateor ut quod indigne quesivi, non dulce sentiam sed amarum. Nocet michi ad quietem et otium fame pondus; quam vere, nichil ad rem, si idem potest falsa quod verax. Mirum, ipsa sibi precox, ne dicam preceps, fama preiudicat et falsi nominis magnitudo vere glorie tardat augmentum; nisi quod non merebar ante tempus invenissem, potuissem forte quod optabam suo tempore promereri.

Veruntamen ita est; hinc cunta michi turbida et inquieta fiunt; sed bene habet, nil patior novi. Sepe laudati lacus piscatorum retibus, sepe famosi saltus canum latratibus infestantur. O felix, siquis usquam est, cui contigerit inter honesta studia latere et vulgi strepitum et humanarum curiositatum declinare circuitum! qui sic latuit, clarior emerget, et tunc primum vivere dum mori videbitur, incipiet.

Michi quidem nescio an culpa an fortuna mea dulce latibulum invidit; sepe hactenus tentantem fugere mea semper fama me prodidit loquacior mendaciorque quam vellem. Ita ego a prima etate tantus amator solitudinis ac silvarum, iam senior in urbibus et odiosa frequentia laboro, et male michi est.

Sepe etiam in animum redit illud divi Vespasiani, qui "triumphali die" cum "tarditate pomparum" et turbe "tedio" gravaretur, dixisse fertur "merito" se puniri, qui ad illum nec se nec "maioribus suis" dignum honorem, quo serius eo turpius aspirasset. Graviter equidem ac modeste. Michi ea solum suffragatur excusatio, quod etsi vere laudis cupidum me non negem, hanc tamen que me perimit pompam, concupisse non memini.

Hactenus colloquendi studio evagatus sim; hic tandem colloquii finis esto, ut intelligas etsi labores alii ex aliis et inter labores nove michi quotidie laborum cause materieque nascantur, me tamen de libertate vel in vinculis, si sors cogat, de rure in urbibus, in laboribus de quiete, postremo, ut tritum illud Africani mei dictum vertam, "in negotiis de otio cogitare". Interim michi seu arte quadam seu natura datum scito, ut iugi et valida meditatione vile michi faciam quod assequi nequeo, dulce autem quod evitare non valeo.

Vive nostri memor, et Vale.

Mediolani, Kal. Ianuariis.